مزار سلطان محمد خدابنده ( 17- 1204 میلادی ) در سلطانیه , بنایی با گنبد عظیم و محوطه ای کوچک برای مزار . این بنا دارای پوشش دو لایه است ولی خاصیت عینی گنبد آن طور است که ارتفاع گنبد خیلی کمتر از آنچه که هست به نظر می رسد . ساختمان اصلی به صورت هشت گوش بوده در زاویه ها مناره برج مانند زیبائی بنا شده است . د رمورد ساختمانهای متفرقه این دوره می توان از نوشته های جهانگردانی چون مارکوپولو یلهم و روبروک و ابن بطوطه کمک گرفت . در نوشته این جهانگردان بناهائی با عظمت و افسانه وار وصف شده است که هنرمندان غرب توانسته اند با تجسم آن زیباترین آثار نقاشی و ادبی را بیافرینند . ( هنر اسلامی نوشته کارل , جی . دوری ترجمه رضا بصیری ص . 172 . ) مقبره اولجاتیو در سالطانیه متعلق به 705-713 هجری قمری را می توان نمونه کاملی از ساختمان با گنبد ترکیم دانست. این بنا فقط در مدت 9 سال ساخته شده و دارای میفیت و خصوصیات تحسین آمیزی است . این بنا از یک هشت وجهی که قطر داخلی آن قریب 26 متر و فاصله دو وجه خارجی 42متر تکیل شده است. بر روی این هشت وجهی در بالا ,گنبدی به شکل چمانه بر روی مقطع دایره ای شکل که قطر آن تقریبا همان 26 متر است قرار گرفته , نوک گنبد تا کف زمین 50 متر ارتفاع دارد این گنبد بر روی ساقه ای مرتفع با ابهت خاص برافراشته شده است . در بنای گنبد سلطانیه یک روش ساختمانی سرا پا آجری که در نتیجه از نظر ایستایی بافت روشن و مشخص را تشکیل میدهد اجرا شده است. نقشه داخلی گنبد نیز یک هشت وجهی منتظم است, بر روی هر وجه یک ایوان قرار گرفته این ایوانها در بالا دارای یک طبقه دیگر هستند که به فضای داخل مشرف می باشند . بین هر ایوان و ایوان دیگر جرز بزرگی قرار دارد و بدین ترتیب بنا از 8 جزر قطور تشکیل شده که از کف زمین تا ارتفاع زیر گنبد امتداد دارد و در آنجا به وسیله قوسهایی به هم متصل می گردند . در بالای این قوس ها ساقه گنبد قرار دارد که از دو بخش تشکیل شده . بخش اول قسمت 8 وجهی و تکیه گاه مدور است و شامل کاربندی های در سه ردیف می باشد . منحنی گنبد در پوسته خارجی با خیز بسیار تند و خیز منحنی گنبد داخلی کمی بیشتر از داخل است . گنبد تا ارتفاع 4 متر از پاکار به صورت یک پوسته است و ضخامتی در حدود 50/1 دارد . از ارتفاع 4 متر به بعد به 2 پوسته تبدیل می شود , ضخامت پوسته داخلی در حدود 60 سانتی متر و ضخامت پوسته خارجی در حدود 40 سانتی متر و هر دو ضخامت تا تیزه گنبد متغیر می باشند . فضای بین این دو گنبد حدود 50 سانتی متر است در ارتفاع 4 متری و هرچه بالاتر می رویم این فضا کمتر می شود . مجموعه باریکه طاقهای گنبد بسیار پیچیده می باشند و در کل می توان 8 باریکه طاق اصلی را در نظر گرفت که مقطعی در حدود 80*40 سانتی متر دارند . این باریکه طاقها از ارتفاع 4متری شروع شده و تا حدود 4 متری راس گنبد که نهنبن یا کلاف آجری که این باریکه طاقها را به هم وصل می کند , ادامه دارند . در محل کلاف اتصال باریکه طاقهای اصلی و در بین آنها باریکه های فرعی ساخته شده است . این باریکه طاقها در محل بالا گنبد یعنی در ناحیه کلاف , 8 عدد و در ناحیه پاکار به 16 عدد می رسند یعنی بین هر باریکه طاق اصلی 2 عدد باریکه طاق فرعی که به وسیله قوسهایی به هم متصل شده اند . می باشند . تمامی این خصوصیات بر روی هم گنبدی را می سازند که در نوع خود یکی از مهمترین و پیچیده ترین سازه های گنبدی در معماری اسلامی ایران می باشد . بعد از گنبد سلطانیه نمونه دیگری به این اهمیت نداریم(البته در ساخت گنبدهای دو پوسته با باریکه طاق ). در دوران ایلخانی به دستور اولجایتو دورادور شهر سلطانیه باروئی مربع شکل ساختند که طول آن 30 هزار گام و ضخامت دیواره های آن به اندازه ای بود که 4 سوار پهلوی هم می توانستند بر روی آن حرکت کنند .هر یک از دیواره هایاین بارو 16برج و یک دروازه داشت و تمام دیوارها از سنگ تراشیده شده بود و در وسط آن اولجایتو قلعه بزرگی ساخت که از جهت عظمت به شهری می ماند و در آن گنبدی جهت مقبره خود بنا کرد. که همان گنبد سلطان محمد خدابنده است که بعد از وفات ,سلطان را در آنجا بخاک شپردند .سلطان محمد در ساختن این شهر از روش برادرش غازان خان که در احداث شنب غازان تبریز بکار برده بود پیروی کرد. ساخت این بنای عظیم مدت 10 سال بطول انجامید وپس از این مدت سلطانیه بعد از تبریز بزرگترین و پرجمعیت ترین شهر امپراطوری وسیع ایلخانی گردیدو در زمان سلطنت این پادشاه و جانشین او ابوسعید پسر اولجایتو که از سال (716-736) طول کشید رونق و مرکزیت فوق العاده ای پیدا کرد . بطوری که حمدا... مستوفی مورخ و جغرافی دان مشهور که در همین زمان می زیسته در ذکر جغرافیائی این شهر آنرا مرکز حیات سیاسی و اقتصادی ایران دانسته و تمام جاده های مهم کشور را به این شهر منتهی نموده و چنین شرح می دهد: راهی که از سلطانیه به همدان و بغداد و مکه می رفته است . راه شرقی از سلطانیه شروع و پس از عبور از قزوین و ورامین به خراسان منتهی شده است , راهی دیگر از طریق زنجان به اردبیل و ولایات شمالی و شعبه ای از زنجان جدا شده و به تبریز و آسیای صغیر می رفته است راه دیگر از طریق ساوه و قم به اصفهان و فاذس و یزد و کرمان و بنادر دریای عمان و خلیج فارس امتداد داشته است. قدرت خلاقیت و ابتکار معماران ایرانی در ایجاد این بنای با شکوه ( گنبد سلطانیه ) بحدی است که آنرا در شمار نوادر جهان در آورده است و در گوشه کنار آن جلوه های ذوق و اندیشه هنرمندان ایران اسلامی کاملا مشهود است . این بنا 1 سه طبقه است و یک سردابه و 32 اطاق بصورت غرفه و ایوان دارد ارتفاع این بنا 52 متر دهانه قوس 26 متر پهنا ی جزرها و پی ها و طرح هشت گوشه خود 7 متر است که پس از گذشت700سال هم چنان بر جای خور استوار است , تزئینات داخلی آن بسیار زیبا و شامل انواع مختلف معماری هنر اسلامی است و گنبد سبوئی شکل آن از نوع گنبدهای 2 پوششی پیوسته است که پوشش ثانوی بوسیله پره و دندانه هایی به پوشش اصلی گنبد متصل شده و حفره هایی میان دو جدار بوجود آمده2 شهر سلطانیه با همان سرعتی که بوجود آمد و رونق گرفت پس از سقوط دولت ایلخانان با مرگ سلطان ابو سعید راه زوال پیمود و از اهمیت افتاد و در یورشهای متوالی امیر تیمور مورد قتل و غارت و ویرانی قرار گرفت و پس از تسخیر ایران توسط امیر تیمور سلطانیه نیز در شمار سرزمینهای حوزه حکومتی فرزند ارشد او میرانشاه در آمد.
دانلود مقاله معماری گنبد سلطانیه در گذرگاه هنر
