بیان مسئله
یکی از ارکان مهم در توسعه و برنامه ریزی شهری بررسی ویژگی های جغرافیایی می باشد.این ویژگی ها در مولفه های مختلف طبیعی- اقتصادی و اجتماعی و کالبدی مورد توجه قرار می گیرد.در بسیاری از برنامه ریزی ها به دلیل عدم توجه به دیدگاههای پایه ای جغرافیایی این برنامه ریزی ها با شکست مواجه شده است لذا توجه به ویژگیهای پایه ای مطالعات جغرافیایی در مطالعات شهر اساس و جهت گیری این پژوهش می باشد.
اهداف تحقیق
هدف کلی : بررسی ویژگیهای جغرافیایی ناحیه اراک و کاربرد آن در برنامه ریزی شهری.
اهداف اختصاصی : بررسی ویژگیهای جغرافیایی و طبیعی ، اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی و کالبدی است.
سوالات تحقیق :
ویژگیهای اجتماعی و اقتصادی و کالبدی و طبیعی ناحیه مورد طالعه.
روش تحقیق :
نوع تحقیق از نظر هدف کاربردی از نظر روش و ماهیت توصیفی و تحلیلی محسوب می شود.
روش گردآوری اطلاعات :
بر مبنای روش گردآوری کتابخانه ای ، اسنادی و میدانی می باشد.
روش تجزیه و تحلیل :
بر مبنای روشهای متداول در بررسی و تحلیلهای جغرافیایی می باشد.
مقدمه :
پدیده های جغرافیایی زاییده همه خصیصه های فرهنگ انسانی و متاثر از کلیه عوامل و شرایط محیط طبیعی است . پیوند و وابستگی میان ویژگیهای فرهنگی ، اجتماعی و اقتصادی هر جامعه یا مکان زندگی که آثار و تلاشهای انسانی در آن زمینه مساعد میابد اساس علم جغرافیا را تشکیل میدهد . از دوره یونان باستان چنین برداشتی از علم جغرافیا همراه با شکوفایی تمدنها و تغییرات فکری جوامع انسانی بستر شایسته ای جهت توجیه فلسفی از علم جغرافیا بدست داده است . اگر علم جغرافیا را علم برخورد انسان با طبیعت بنامیم میتوانیم در سیر تکوینی آن سه دوره معین و مجزا تشخیص دهیم .
اول : دوره ای که در آن موضوعات جغرافیایی جنبه توصیفی داشته است .
دوم : دوره ای که مطالعه و کشف نظام معیین و وضع قوانین جغرافیا مورد تأکید بوده است .
سوم : دوره ای که علم جغرافیا به همراه تئوری ها فکر ها و اندیشه ها در جهت رفاه اجتماعی جامعه بشری تغییر شکل سیمای محیط و دگرگونیهای محیط های زندگی را اساس کار قرار میدهد .
فصل دوم
موقعیت جغرافیایی و تقسیمات سیاسی استان
موقع جغرافیایی
شهر اراک مرکز استان, استان مرکزی و قسمتی از عراق عجم است. این شهر روی مدار 34 درجه و 5 دقیقه و 30 ثانیه درنیمکرة شمالی از خط استوا قرار گرفته و روی نصف النهار 49 درجه و 41 دقیقه و 30 ثانیه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار دارد.
محدود است از شمال به شهرستان ساوه, از شمال غربی به همدان, از مغرب به شهرستان ملایر به ترتیب خمین و الیگودرز و از شرق به محلات و شمال شرقی به تفرش و آشتیان.
استان مرکزی تقریبا" در مرکز ایران بین 33 درجه و 30 دقیقه تا 35 درجه و 35 دقیقه عرض شمالی و 48 درجه و 57 دقیقه تا 51 درجه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار دارد. این استان از شمال به استان های تهران و قزوین , از غرب به استان همدان , از جنوب به استان های لرستان و اصفهان و از شرق به استان های تهران , قم و اصفهان محدود است . این استان با مساحتی معادل 29530 کیلومتر مربع , حدود 82/1 درصد از مساحت کل کشور را به خود اختصاص داده است. براساس آخرین تقسیمات کشوری در سال 1375, استان مرکزی دارای 8 شهرستان , 15 بخش , 19 شهر, 60 دهستان و 1394 آبادی دارای سکنه و 46 آبادی خالی از سکنه است. شهرستان های این استان عبارتند از : آشتیان, اراک , تفرش , خمین, دلیجان, ساوه , سربند و محلات .
مطالعات طبیعی
کوهستان های این ناحیه از دو رشته تشکیل یافته است. رشته اصلی از توده گسترده آذرین الوند همدان جدا گردیده و بصورت دیوارهای موازی گاهی فشرده و گاهی گسترده به عرض چند کیلومتر و طول تا 280 کیلومتر از همدان تا راهگرد ادامه می یابد.
جهت اصلی آن از شمال غربی به جنوب کشیده شده و سپس به شمال شرقی متوجه می گردد و در هر مکان به نامی نامیده می شود. در ملایر ارتفاعات دولت آباد و در شازند ارتفاعات راسوند (راسمند) در اراک سپیدخانی, تخت شاه, شاه نشین و تا منطقه راهگرد هفتاد قله نامیده می شود. در راهگرد این کوهستان به جهات مختلف گسترش یافته قسمتی به کوههای مرکزی ایران در کاشان می پیوندند, و بعضی به سوی جنوب غربی متمایل شده به رشته جبال زاگرس متوجه می شود و بعضی به سوی شمال و به طرف ساوه و ارتفاعات البرز متوجه می گردد. قلل عمده این کوهستانها درن واحی اراک دو خواهران. در آستانة 3388 تر در سفیدخانی در جنوب غربی اراک 2820 و در قرق در 2967 متر از سطح دریا ارتفاع دارند.
رشته دوم کوهستان های این منطقه در چهل کیلومتری جنوب غربی شهر اراک از کوههای راسوند جدا شده , و بصورت دو رشته موازی که از جنوب به سوی شمال امتداد یافته در بعضی نقاط به حدی گسترده می شود که تعدادی از ارتفاعات آن از شمال غربی شهر می گذرد. این رشته کاملاً بر کوههای راسوند عمود بوده و دره معروف شراء را با وسعت 1100 کیلومتر مربع بوجود می آورند که یکی از آبادترین نواحی مرکزی ایران بشمار می رود.
عرض این کوهستان در بعضی نقاط از 50 کیلومتر تجاوزه کرده, جهت شمالی این کوهستان به ارتفاعات آشتیان, وفس و خلجستان پیوسته و به سوی ساوه امتداد می یابد. ارتفاعات عمده آن در هزاوه 2735 متر در, وفس 2745 متر و در پنجة رستم تا حدود 3000 متر از سطح دریا ارتفاع دارند.
بنابراین دو رشته کوهستانها, ده ها جلگه و دره های متعدد و حاصلخیز را بوجود آورده اند که بررسی آنها از حوصلة این رساله خارج است.
از لحاظ زمین شناسی, تا اوایل دوران سوم زمین شناسی دریای کم عمق تیس این منطقه را در بر می گرفت , عملیات رسوب گذاری از قدیمی ترین رسوبات دورة کرتاسه آهک های قهوه ای و خاکستری رنگ را در ارتفاعات راسوند می توان یافت, عملیات کوهرانی اوایل دوران سوم زمین شناسی همزمان با سیستم کوهرانی الپی و احتمالاً در اثر فشارهای جانبی لانفرم عربستان و در فاز انجام گردیده است.
رسوبات بسیار متنوعی که این کوهستانها را بوجود آورده, در بسیاری از لحاظ بانفوذ توده های آذین درونی توأم بوده, در آستانة ماگمایی بصورت رگه های فلز است.
قسمتی مانند طلا, سرب و روی در رسوبات این کوهستان نفوذ کرده و در بعضی نقاط معادن پیروقیری (که با ذخیره زیاد و عیار کم چندین فلز در جوار یکدیگر به صورت بلورهای درشت در کنار بلورهای ریزتر یا بصورت سنگ های آذرین اسیدی در سنگ های غیر متبلور رسوبی یافت می شود) در این نواحی بوجود آورده است. در شمس آباد رگه های آهن و در موته ولکان نزدیک خمین ماگمائی بصورت رگه های طلا, نقره, سرب.... در دست استخراج است و صدها معدن مختلف فلزی و غیره در دل این کوهستانها نهفته است که هنوز مورد بهره برداری قرار نگرفته است.
در مورد شهر فعلی اراک بنظر می رسد بصورت فلات مرتفعی در اوایل دوران سوم زمین شناسی از دل دریای تیس مرکزی بیرون آمده و ابتدا بصورت دریاچه کوهستانی با 1550 متر ارتفاع از سطح دریا از آب پوشیده بوده است. بعلت فرسایش شدید ارتفاعات اطراف و محدود بودن آب جاری وارده و تبخیر شدید خشک گردیده است و بقایای نمک های رنگین دریایی را در ته دریاچه میگان (میقان) انباشته شده است که تجزیه شیمیایی املاح باقیمانده پیوند آن را با دریای قدیمی ثابت می کند.
قطر لایه های رسوب گذاری در کف این دریاچه کوهستانی تا 180 متر می رسد که در قشر زیرین طبقات شن ماسه و رسوبات کولای و در روی آنها قشری از کیموین های زرد رنگ و رس های رنگین پوشانده شده است.
از نظر طبیعی فلات فعلی اراک به وسعت 5400 کیلومتر مربع که 2400 کیلومتر آن را جلگه مرتفع اراک و مابقی را ارتفاعات اطراف اراک تشکیل میدهد.
این جلگه مرتفع مانند قلعة طبیعی است که دیوارهای سنگی دور تا دور آن را پوشانده است و با چند معبر یا تنگه (دربند) که باریکی, یکی از آنها از یک کیلومتر تجاوز نمی کند به فلات های مجاور پیوند می یابد. وجود این دیوارهای سنگی و معابر مربوطه مسائل پیچیده ای را که بر آب و هوای این منطقه حاکم می کند بطوریکه هوای فشرده و سرد و گاهی مرطوب و سیکلوت های باران آور غربی از این معابر به سوی کویر و صحاری شمال شرقی در جریانند, و در مواقع تغییر هوا یعنی پائیز و زمستان که بادهای موسمی هم کمک می کنند, جریان هوا به صورتی شدت می یابد که اغلب موجب آشفتگی محیط زیست در شهر اراک می شود, و گاهی که فشار هوا به حالت تعادل در می آید, هوای داخل این فلات حبس گردیده و چندین روز متوالی سرما یا گرمای شدید را بر این جلگه حاکم می کنند.
در قسمت مرکز جلگه اراک دریاچه آب شوری به نا میقان (میگان) وجود دارد که محیط آن از 16 تا 24 کیلومتر متغییر است, جزیره کوچکی در وسط آن قرار گرفته که آثار و خرابه های ساختمانی در وسط آن دیده شده است.
آب دریاچه شور است و در هر لیتر آن در تابستان 50 گرم و در بهار 38 گرم و در زمستان 28 گرم نمک وجود دارد.
زمین های اطراف دریاچه شوره زار بوده و جنس خاک آن رسی می باشد. رسوباتی که بر اثر آبهای جاری از ارتفاعات اطراف آورده شده, روی خاک اصلی نشسته و بهترین نوع زمین را در قسمتی از فراهان جهت کشاورزی آماده ساخته است. چندین رود کوچک که اکثر بهاره میباشند به این دریاچه می ریزند. لازم است که تحقیقات علمی و مفصلی دربارة کویر و دریاچة میقان به عمل آید زیرا در رابطه با شهر اراک مسائلی را مطرح کرده است.
وضع طبیعی و اقلیم استان
استان مرکزی در قلمرو شرقی تقاطع دو رشته کوه البرز و زاگرس واقع شده است. ناهمواری های این استان را قسمت هایی از کوه های مرکزی و پیشکوه های داخلی زاگرس تشکیل می دهد. ارتفاعات آن از حدود 1500 متر تا بیش از 3000 متر متغیر است . پست ترین نقطه استان , دشت جنوب ساوه با حدود 1200 متر ارتفاع است و بلندترین نقطه آن قله ی شهباز با ارتفاع 3388 متر در رشته کوههای راسوند قرار دارد. حدود 9/33 درصد محدوده استان را کوه ها , 9/14 درصد را تپه ها , 8/13 درصد را فلات ها و بقیه را دشت هایی با ویژگی های مختلف تشکیل داده و تنوع اقلیمی جالب توجهی را پدید آورده است. در قسمت های مختلف استان مرکزی آب و هوای متنوعی از انوع زیر وجود دارد :
آب و هوای نیمه بیابانی, آب و هوای معتدل کوهستانی , آب و هوای سرد کوهستانی , در این استان از جهات مختلف بادهای محلی جریان می یابند که عبارتند از :
جریان فشار زیاد آسیای مرکزی , جریان فشارهای اقیانوس هند, جریان اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه .
میزان رطوبت هوا و باران در شهرستان های این استان یکسان نیست . در مناطق کوهستانی , ریزش های جوی اغلب به صورت برف و در مناطق کم ارتفاع بیشتر به صورت باران ظاهر می شود. شمال استان در ناحیة زرند جزو کم باران ترین نواحی و ارتفاعات شازند در جنوب غرب از پرباران ترین مناطق این استان به شمار می آیند.
اگر دمای مطلوب جهانگردی بین 20 تا 25 درجه سانتی گراد در نظر گرفته شود, از اردیبهشت تا شهریور مناسب ترین زمان مسافرت به این استان میباشد.
آب و هوا
آب و هوای اراک خصوصیات اقلیمی فلات مرکزی ایران را داراست. زمستانها سرد و مرطوب و تابستانها گرم و خشک است, کوههای اطراف اراک و دریاچه میقان و دشت فراهان در آب و هوای این منطقه اثر کرده و ویژگیهائی به آن بخشیده است:
ابرها و جریانات غربی در پائیز و زمستان بیشتر رطوبت خود را در ارتفاعات مغرب منطقه به خصوص رشته زاگرس از دست می دهد.
یک جبهه هوای سرد که در زمستان هوای اراک را اشغال می کند بر اثر ارتفاعات اطراف و شاید فشار زیادی که دریاچه میقان ایجاد میکند مدت زیادی میهمان این منطقه خواهد بود هوای شهر و اطراف در بعضی از روزهای زمستان مه آلود است که از لحاظ علمی دربارة مه و مبارزه با آن در منطقه تحقیقی به عمل نیامده است.
(اصولاً مه عبارت است از ذرات ریز آب با کریستالهای برف و یخ معلق دره وا و در نزدیکی سطح زمین , مه مانند ابر است و تفاوتش با آن در ارتفاع از سطح زمین می باشد. اگر بین 50 پائی (تا 17) متری از سطح زمین باشد مه است و اگربالاتر قرار گیرد ابر می باشد).
سه عامل در به وجود آمدن مه مؤثر است که عبارتند از : رطوبت نسبی زیاد, هسته های تراکم , باد ملایم سطح زمین .
بنا بر توضیح بالا مه ای که در اطراف اراک تولید می شود با توجه به ارتفاع اراک از سطح دریا و رطوبت نسبی موجود نمی توان تمام گناه زیان آن را به گردن کویر نهاد با وجود اینکه نمک موجود در سطح کویر می تواند عامل مؤثری در برودت هوا باشد. به هر صورت اگر زمانی کویر مشجر شود شاید در آب و هوای شهر اثر مثبت و مفید داشته باشد.
آب و هوای اراک متغیر است زمستانها اکثراً طولانی و از 4 تا 6 ماه به درازا می کشد, بهار و پائیز فصول کوتاهی هستند. تابستان در تیر و مرداد ظاهر می شود مدت روزهای یخبندان از 65 تا 120 روز در سالهای مختلف متغیر است.
تعداد روزهای مه آلود توأم با سرمای شدید به 15 تا 25 روز میرسد, در مدتی که هوا مه آلود است یک پوشش برفی نازک (که در اصطلاح ملی به آن قرومی گویند) سطح تمام منطقه را می پوشاند.
میزان بارندگی در سالهای مختلف متفاوت است و بین 230 تا 638 میلی متر در سال می باشد متوسط بارندگی حدود 300 میلی متر بوده است.
میزان باران در فصول مختلف سال به شرح زیر است:
37 درصد بارندگی در فصل بهار
1 درصد بارندگی در فصل تابستان
19 درصد بارندگی در فصل پائیز
43 درصد بارندگی در فصل زمستان
درجة حرارت
حداکثر درجة حرارت از سال 1340 تا 1363 برابر 44 درجه در تیر ماه 1356 بوده است و حداقل درجة حرارت در بهمن 1352, برابر 28- درجه بوده که نشانگر پائین بودن برودت است که بایستی توجه کافی در مورد کشت گیاهان به عمل آید, تا بتوانند در این درجه حرارت مقاومت نمایند و دچار سرمازدگی نگردند.
میزان رطوبت نسبی
متوسط میزان رطوبت نسبی در ماههای مختلف طی دورة آماری 40-63 برابر 42/47 میباشد که نشان دهندة خشکی هوا می باشد.
روزهای یخبندان
حداکثر ساعات آفتابی 2/357 ساعت در ماه خرداد و حداقل ساعات آفتابی در ماه دی 7/128 ساعت در ماه می باشد. از 10 آذر تا 10 اسفند اکثر روزها یخبندان است.
جهت و سرعت وزش باد
در زمستان بادها در ساعت 30/6 صبح بطور معمول در دو جهت غرب و جنوب غربی بوده و سرعت وزش در غرب به 35 کیلومتر درساعت می رسد, وزش باد در جنوب غربی کمتر و 26 کیلومتر در ساعت می باشد, در صبح تعداد دفعات وزش باد از سمت غرب و جنوب غربی به ترتیب 012/0 و 011/0 است. تعداد بادهای آرام که سرعت آنها از 6/2 کیلومتر در ساعت کمتر است به 074/0 و مابقی 03/0 بادهای شمالی و شرقی و سایر جهات را شامل می شود.
در ساعت 30/12 به طور محسوسی به تعداد بادهای غربی افزوده شده و به 020/0 می رسد و سرعت آن چندان تغییر نمی کند و در جهت جنوب غربی از تعداد بادها کاسته شده و به 09/0 می رسد و سرعت آن زیاد تغییر نمی یابد و تعداد بادهای آرام 062/0 را تشکیل داده و مابقی 09/0 بادها در جهات دیگر افزایش می یابد.
در ساعت 30/18 تعداد بادهای غربی افزوده شده و 024/0 و سرعت آن افزایش پیدا کرده و حداکثر به 46 کیلومتر در ساعت میرسد. تعداد بادهای جنوب غربی نسبت به ساعت 30/12 کمی افزایش یافته و 011/0 رسیده و حدت آن نیز 35 کیلومتر در ساعت است. تعداد بادهای آرام کمتر شده و 055/0 را تشکیل می دهد و مابقی 10 درصد باد در جهات دیگر می باشد. نکته قابل توجه این است که با توجه به منحنی بادها در ماههای مختلف زمستان از تعداد بادهای آرام در اواخر زمستان به طور محسوسی کم شده و به بادهای با سرعت زیاد افزوده می شود.
جاذبه های طبیعی استان
منابع و تفرجگاه های آبی
دریاچه ها و تالاب ها
دریاچه میغان
دریاچه میغان آخرین حلقه اکولوژیک حوزه آبریز دشت اراک است که آبهای سطحی مسیل های فصلی را جذب می کند. گیاهان دشتی اطراف دریاچه میغان از گونه خشکی پسند و شور پسند هستند . مساحت دریاچه میغان با توجه به آب های ورودی آن از حدود 100 تا 110 کیلومتر مربع متغیر است . این محدوده از نظر اقلیمی زمستان های معتدل دارد و به جهت همین ویژگی , توقفگاه گروه های بزرگی از پرندگان مهاجراست که از نواحی سردسیر شمال به سرزمین های گرمسیر جنوب کوچ می کنند. این دریاچه درروزگاران گذشته به نام نمکزار فراهان مشهور بوده است. محیط دریاچه میغان از 16 تا 24 کیلومتر متغیر است و جزیره کوچکی در وسط آن قرار گرفته است که آثار و خرابه های ساختمانی در آن وجود دارد. آب دریاچه به قدری شور است که در هر لیتر آن در تابستان 50 گرم, در بهار 38 گرم و در زمستان 28 گرم نمک وجود دارد. این دریاچه زیستگاه گروه های بزرگ پرندگان است و آب و هوای آن در فصل پاییز بسیار مناسب است .
دریاچه سد پانزده خرداد
سد پانزده خرداد در 5 کیلومتری شهر دلیجان دریک منطقه اقلیمی خشک احداث گردیده و از یک منبع آب طبیعی به یک جاذبه جهانگردی تبدیل شده است. این سد علاوه بر تأمین آب آشامیدنی قم و دلیجان, آب مورد نیاز کشاورزان منطقه را نیز تأمین می کند. از ویژگی های این سد نزدیکی آ« به چشمه آب گرم محلات است. از چشمه آب گرم محلات نیز چشم انداز زیبای سد پدیدار است.
دریاچه سد غدیر
سد آبی – برقی غدیر در تنگه فرقان در 25 کیلومتری شهر ساوه واقع شده است. این سد علاوه بر تامین آب کشاورزی دشت ساوه , آب آشامیدنی منطقه پایین دست سد را نیز تأمین می کند. این دریاچه و اراضی پیرامونی آن یکی از تفرجگاه های مناسب منطقه است و در فصل بهار و تابستان در اشکال مختلف مورد استفاده قرار می گیرد.
دریاچه سد خاکی هندودر
این سد خاکی در 30 کیلومتری جنوب شهر شازند و در 2 کیلومتری شمال هندودر,, مجاور روستای قاییدان از توابع سربند واقع شده است. ظرفیت سد دو میلیون و پانصد متر مکعب آب است . در حال حاضر یکی از تفرجگاه های شهرستان شازند و استان مرکزی محسوب می شود و سرسبزی اطراف آن منظره زیبایی به وجود آورده است .
تالاب عمارت
این تالاب علاوه بر زیبایی چشمگیر, از جهات مختلف نیز نقشی حیاتی در منطقه ایفا می کند و یکی از منابع ارزشمند سیاحتی استان به شمار می آید. این تالاب ضمن تثبیت آب رودخانه شرا و آبیاری اراضی کشاورزی, از جنبه های زیست محیطی و تفرجگاهی نیز واجد اهمیت است . تالاب عمارت یکی از زیستگاه های مهم پرندگانی از قبیل اردک , غاز و حواصیل است که در حیات اکوسیستم جانوری و گیاهی منطقه نقش مهمی به عهده دارد. پیرامون این تالاب با فضای کوهستانی و آب و هوای مناسب همواره مورد توجه گردشگران بوده است .
چشمه های آب گرم و سر آب ها
استان مرکزی و به ویژه شهرستان محلات به دلیل شرایط زمین ساختی, یکی از کانون های مهم آب گرم می باشد. شمار چشمه های فصلی استان مرکزی به ویژه درم ناطق کوهستانی بسیار زیاد است. ظهور آب این چشمه ها عمدتا" به ماه هایی از فصل بهار و اوایل تابستان محدود می شوند, اما تعدادی چشمه های دائمی وجود دارند که بعضی از آنها به دلیل وسعت , فضای سبز اطراف و سهولت دستیابی , از جمله تفرجگاه های مهم به حساب می آیند.
اهم چشمه ها و سرآب های استان مرکزی عبارتند از :
چشمه آب گرم محلات
چشمه آب گرم محلات از نوع آب های گرم عمقی است که بیشتر از بخار خمیره سنگ های سوزان درون پوسته زمین به وجود می آید و به سطح زمین می رسد. عمق این نوع آب های گرم گاهی به 20000 متر و گرمای آنها متناسب با عمق و سرعت بالا آمدن , گاهی به 100 درجه سانتی گراد هم می رسد.
چشمه جوشان آب گرم محلات در شمال شرقی شهر محلات قرار گرفته است و از جمله مهمترین آب معدنی استان مرکزی محسوب می شود. این چشمه از طریق یک جاده آسفالته به جاده دلیجان – محلات متصل می شود. از سمت شمال نیز به وسیله یک جاده شوسه به جاده آسفالته دودهک – خورهه و سپس به جاده اصلی قم – اصفهان متصل می شود. چشمه آب گرم محلات از دیرباز مورد توجه سیاحان بوده و همه ساله هزاران نفر از راه های دور یا نزدیک به منظور درمان امراض پوستی و استخوانی به آن مراجعه می کنند.
آب این چشمه از ترکیب آبهای سولفاته , کلسیک و از دسته آب های هیبرترمال با باقی مانده خشک زیاد می باشد که مدر بوده و در درمان بیماری های نقرس, کبدی, صفراوی, کلیوی و دستگاه گوارش مصرف دارند. درجه حرارت آب این چشمه 50 درجه سانتی گراد است و افرادی که به بیماری ریوی و قلبی مبتلا هستند نباید از آب این چشمه استفاده کنند. دوره استفاده از آب گرم محلات در فصل بهار و به ویژه تابستان است. در این مکان تعداد زیادی مسافرخانه و حمام خصوصی و یک واحد مهمانسرای جهانگردی وجود دارد که از امکانات رفاهی مناسب برخوردار می باشند.
چشمه شفا
این چشمه آب گرم در بالای تپه مجاور سرچشمه محلات در محلی نزدیک تخته سنگ های سخت از دهانه چاهی خارج می شود و به حمام های اطراف آن هدایت می گردد. در گذشته , از این دهانه مقدار کمی آب خارج می شد و مظهر اصلی چشمه در حدود 100 متری غرب آن بود , ولی در اثر زلزله , مظهر اصلی چشمه تقریبا" خشک شده و قسمت عمده آب از مظهر فعلی آن جاری است. دهانه مظهر با دری آهنی پوشانیده شده و در یک چهار دیواری محفوظ گردیده است. مقدار آب این چشمه در حدود 12 لیتر در ثانیه است.
چشمه سلیمانی
این چشمه در شمال شرقی چشمه شفا و در حدود یک کیلومتری آن بر دامنه کوهی قرار گرفته است. در این محل یک قهوه خانه و ساختمانی وجود دارد که شامل دو حمام است. آب چشمه که در حدود 5 لیتر در ثانیه است در جویی باریک و طبیعی جریان می یابد و به دو حمام هدایت می شود. آب چشمه پس از استفاده و خروج از حمام ها به طرف "مزرعه تخت" سرازیر می شود.
چشمه حکیم
چشمه حکیم در حدود یک کیلومتری جنوب شرقی چشمه شفا واقع شده است . مظهر این چشمه در دو نقطه همجوار یکدیگر است و اطراف آنها با سنگ چینی به دو حوض محصور تبدیل شده است. از یکی از حوض ها زنان و از حوض دیگر مردان استفاده می کنند. به طور کلی منشاء آب های معدنی سلیمانی و حکیم در ردیف آبهای معدنی سولفاته کلسیک خیلی گرم است و منشاء عمیق زیرزمینی دارند.
چشمه های معدنی آب گرم ناحیه محلات از نظر ترکیبات شیمیایی به چشمه های معدنی سولفاته کلسیک "بان یردوبیگور" فرانسه شبیه است. گرمی و مقدار قابل ملاحظه کلسیم آنها خواص آرام بخش, مدر, ملین و ضد مسمومیت دارد و از این نظر در موارد زیر مصرف می شوند : در تمام تعظاهرات عصبی مفصلی که به آرام بخش نیاز باشد. حالا عصبی یا درد به ویژه در دوران یائسگی , روماتیسم ها به خصوص رماتیسم یائسگی , بزرگ ترین مشکل این مجموعه فقدان آب سرد است.
چشمه آب معدنی گراو
چشمه آب معدنی گراو در 5 کیلومتری غرب تفرش قرار دارد. آب این چشمه از نوع آب های بی کربناته کلسیک و کروره سدیک است. استفاده از آب این چشمه برای درمان بیماری های مختلف رایج است. مخصوصا" در بیماری های دستگاه گوارش, کاهش قند خون و دفع اسید اوریک از آب این چشمه استفاده می شود. استحمام در آب این چشمه باعث انبساط عروق می شود و شبیه آب معدنی "روایا" در فرانسه است.
غارها
غارشاه زند
این غار در 35 کیلومتری جنوب غربی اراک در نزدیکی روستای خسبیجان و در قله کوه معروف شاهزند و در ارتفاع 2890 متری واقع شده است. این غار با دهلیز باریک 18 متری به عرض متوسط 6 متر, از دیرباز محل زیارت زرتشتیان ساکن در نواحی مختلف ایران و مورد احترام و تقدیس آنان بوده و هر ساله حتی زوار زرتشتی هندوستان نیز به دیدار ا« می آیند. روی دیواره های غار اسامی ایرانی و زرتشتی , مانند پولاد تیرانداز و سیاوش شهریار حک شده است .
غار سوله خونزا
این غار در کوه های شمس آباد واقع شده و نزدیکترین راه آن از جاده شوسه اراک – شازند در تقاطع راه روستای قدمگاه است . در طرف راست دیواره ی سنگی کوه , دهانه اولیه غار نمایان است و دهانه دوم در ارتفاعات بالاتر قرار دارد. نام سوله خونزا یا سوله خونزاب به معنی "سوراخ خانه چشمه دار" است. طول این غار 27 متر و عرض آن 5/1 متر است . در قسمت های بالاتر این غار , غار دیگری است که چشمه های آب گوارا دارد. این غار در کوههای شمس آباد کنار روستای شمس آباد (معدن آهن) قرار دارد. نام این غار سوله خونزا از سه کلمه ترکیب شده است سوله بمعنی سوراخ , خون بمعنی خانه و زا در اصل زاب بمعنی چشمه و آبراهه میباشد که کلمه سوله خونزا در اصل سوله خنزا بوده که بمعنی سوراخ و خانه چشمه دار میباشد.
این غارشامل دو قمست است : غار اول بطول 37 متر و عرض 5/1 متر و غار دوم بطول 47 متر و عرض یکمتر و ارتفاع 5/1 متر است. در انتهای غار یک حوض با ساروج ساخته شده و میرساند که در گذشته به صورت پناهگاه بوده است .
غار سفید خانی
این غار در 18 کیلومتری جنوب شهر اراک و در دل رشته کوه سفید خانی قرار گرفته است. برای رسیدن به این غار باید از روستای خانه میران به مدت سه ساعت در دامنه های مرتفع کوه پیاده روی کرد. در بالای دهانه غار یک دودکش به ارتفاع 8 متر, عرض 5/2 متر و طول 3 متر قرار گرفته است. اهمیت این غار در منبع آب نسبتا" وسیع آن است که با عمق 7 متر, عرض 3 متر و طول 5 متر در داخل آن قرار گرفته است . ستون های آهکی استلاکتیتی فراوان و زیبایی در آن دیده می شوند. آب موجود در این غار بسیار گوارا است .
این کوه در جنوبشهر اراک واقع شده و بعلت اینکه اکثر اوقات سال از برف پوشیده است به آن سفید خانی گویند , راه غار از روستای خانه میران بطرف قلعه عمر دوباره می باشد. غار دهانه تنگ و عمودی دارد و 70 در 40 سانتیمتر می باشد و محوطه غار زیاد وسیع نیست . طول 5/3 مترو عرض 1 متر و ارتفاع آن 7 متر است. آنچه که مهم است موضوع آب غار است که منبعی نسبتا" وسیع بارتفاع تقریبی 7 متر و عرض 3 متر و طول 5 متر درون منبع آبرفتی و آهکی است و ستون های آهکی و استلاکتیتی های فراوان دیده می شود یکی از آن ها با حجم زیاد بصورت قندیل زیبایی از سقف غار اویزان است. روایات زیادی راجع به آب می گویند که هیچکدام رابطه علمی ندارند.
ارتفاعات وقله ها
استان مرکزی در تقاطع چین خوردگی البرز و زاگرس واقع شده است. ناهمواری های استان, از رشته کوه های مرکزی و پیشکوه های داخلی زاگرس تشکیل شده است. بلندترین نقطه این کوه ها , قله شهباز است که با ارتفاع 3388 متر در شته کوههای راسوند قرار گرفته است. مهمترین ارتفاعات شمالی استان از کوه مره شروع می شود و به سمت غرب تا کوههای اینجه قره به ارتفاع تقریبی 3000 متر در بخش خرقان ساوه امتداد می یابد . در قسمت غربی استان دو رشته کوه وجود دارند که در دو قسمت رودخانه قره چای, از شمال به جنوب امتداد یافته اند. رشته غربی این کوه به ارتفاعات الوند در همدان و رشته شرقی آن که به تدریج از ارتفاع آن کاسته می شود به کوههای وفس پیوند خورده اند. قله "مودر" با ارتفاع بیش از 2000 متر از بلندی های مهم استان در غرب شهر اراک است. جنوب استان را کوههای بلندی در برگرفته اند که مهمترین آنها رشته کوه راسوند (قله شهباز 3388 متر) و سفیدخوانی است. امتداد این رشته کوهها به سمت جنوب شرقی در غرب شهرستان خمین است. این رشته کوهها به ارتفاعات تخته کوه و هفتاد قله وصل می گردند. بلندترین قله آن , کوه قلیچ است که بین دلیجان و کهک و با ارتفاع 3170 متر قرار دارد. در مرکز استان نیز کوههایی قرار دارند که بلندترین انها کوه گوجه است که در تفرش ارتفاع آن به 3140 متر می رسد.
ویژگی های طبیعی و رشته کوههای متعدد استان, امکانات مساعدی را برای علاقمندان به کوهنوردی فراهم آورده است. این رشته کوهها علاوه بر امکانات مناسب برای ورزش های کوهنوردی , پیاده روی و صخره نوردی, زیستگاه مناسبی نیز برای بسیاری از وحوش به وجود آورده اند و مهمترین سکارگاههای استان نیز در این مناطق قرار دارند. برخی از رشته کوههای استان علاوه بر امکانات مساعد ورزش کوهنوردی و سنگ نوردی از نظر جاذبه های تاریخی – فرهنگی نیز جالب توجه هستند
اکولوژی گیاهی و حیوانی
مناطق کوهستانی در پروسه هائی که طی می کند, نقش عمده ای در وضعیت طبیعی و اقتصادی نواحی غیر کوهستانی کم ارتفاع بازی میکند و ضمن اینکه پناهگاههای مناسبی برای حیات وحش می باشند, در این مناطق بسیاری از گونه های گیاهان وحشی با ارزش که امکان رویش آنها در دشتها نبوده و یا به وسیلة انسانها از بین رفته اند, روئیده می شوند.
حفظ و بررسی اینگونه گیاهان کوهستانی, به عنوان نمونهه ای با ارزش ژنی از نظر تحقیقات و برنامه های اصلاح نژاد, دارای اهمیت بسیاری است و این گونه های وحشی به دلیل مقاومت فوق العاده زیاد در برابر خشکی و عدم حساسیت به عوامل نامساعد محیط از لحاظ اصلاح بذر, نمونه های بسیار مناسبی هستند.
همچنین گیاهان و بوته های کوهستانی با جذب مقادیر زیادی از آب باران وبرف تشکیل ذخیره های آبی داده و جریان های سطحی و زیرزمینی را تعذیه می کنند. به همین جهت تخریب رستنی های کوهستانی در اثر استفاده نامعقول و بیش از حد مراتع, تعادل طبیعی منطقه را بهم زده و باعث بروز پدیده هایی نظیر خشک شدن زمین ها, کاهش آب رودخانه ها و روستاهای واقع در دامنه کوهها, کاهش آب چشمه ها و قناتها و بالاخره خشک شدن هوا می گردد.
فشار بیش از حد انسان روی اکوسیستم های کوهستانی (قطع بی رویه درختان, شخم غیرمجاز شیب ها, چرای بی حد و نابودی مراتع) باعث از بین رفتن خاک و سیستم آب منطقه شده, و پدیده هائی نظیر سیل و ریزش بهمن را موجب می شوند که زمینه تخریبات اکوسیستم ها را به اشکال مختلفی نظیر ریزش خاک یا سنگ, تخریب جاده ها, تخریب سیستمهای آبیاری, فرسایش خاکها, پر شدن منابع آبی در سطحی گسترده فراهم می نماید.
بطوری که وقتی جریان های آبی از کوهستانها سرازیر شده و به دشتها می رسند همه جا را غرق نموده و به دشتها منتهی می شوند و به اقتصاد محلی خسارات جبران ناپذیری وارد می کنند, هر ساله میلیونها تن خاک حاصلخیز از دامنه کوهستانها شسته می شوند و به رودها و باتلاق ها منتقل می شوند.
ایجاد پارکهای ملی و مناطق حفاظت شده در نواحی کوهستانی میتواند تا حدی مانع از بروز چنین پدیده هایی شده و حتی ممکن است بطور کلی آنها را متوقف نماید.
منطقة اراک را می توان از لحاظ زیستگاه حیوانات وحشی, پوشش گیاهی و مسئلة شکار و شکارگاهها به مناطق زیر تقسیم نمود:
الف – منطقة شرقی اراک شامل رشته کوههای هفتاد قله.
ب – منطقة جنوبی شامل رشته کوههای راسوند, کوههای سرسختی و پاکل , کوه میشو, کوه سرو, کوه چال خاتون, ناحیه سربند و شازند, کوه سفید خانی و سیاه کوه.
ج – منطقة غربی اراک شامل شراء و کمیجان.
د – ناحیة شمال اراک کویر یا دریاچة میقان.
مناطق حفاظت شده
منطقه حفاظت شده هفتاد قله
منطقه حفاظت شده هفتاد قله با مساحتی معادل 82125 هکتار, در محدوده شهرستان های اراک و محلات و ناحیه کوچکی از شهرستان خمین واقع شده است . این منطقه از شمال به مراتع قوچک, از غرب و شمال غربی به جاده آسفالته تهران – جنوب کشور , از جنوب غربی به دشت امام آباد, از جنوب به ارتفاعات انجدان, چنار و بزیجان و از شرق به ارتفاعات شانق و تپه ماهورهای ورین, کهک و دره چاه مولا محدود می شود. این منطقه شامل مجموع های از ارتفاعات, تپه ماهورها و دشت هایی با پوشش استپی است و زیستگاه سه گونه از مهمترین پستانداران بومی یعنی کل و بز , قوچ و میش و آهو است. علاوه براین , مناطق کوهستانی آ« دارای گونه های کمیاب گیاهان وحشی است که در حفظ و حراست خاک و تشکیل سفره های آب زیرزمینی اثر به سزایی دارند و در صورت از بین رفتن این نوع پوشش, خاک فرسوده شده و در نتیجه سیل به وجود می آید که در تخریب سیستم های آبی نقش مهمی دارد و خسارت جبران ناپذیری به اقتصاد محلی وارد می کند.
هفتاد قله مجموعه کوهستانی است که از شمال به جنوب کشیده شده است. این کوه دارای هفتاد برآمدگی یا قله است که هر یک نام مخصوصی دارد و تصور می شود وجه تسمیه هفتاد قله نیز به همین موضوع مربوط باشد. این منطقه به دلیل امتیازات خاص و وفور حیوانات وحسی قابل شکار از قدیم جزء شکارگاه های مشهور ایران محسوب می شده و بسیار مورد توجه سلاطین به خصوص در دوران قاجار بوده است و به همین علت تا سال 1349 از نظر حیات وحش و پوشش گیاهی بسیار فقیر شده بود , لذا همراه چند منطقه دیگر به عنوان منطقه ممنوعه اعلام و قرق شد. در سال 1353 به علت نیاز منطقه به توسعه , نواحی و کوه های انجدان , لته در, سله بهر , سراب ازنا, برآفتاب های کارچان و آقایی به منطقه اضافه و به عنوان منطقه حفاظت شده هفتاد قله اعلام گردید. این امر موجب بهبود وضع مراتع و حیات وحش منطقه شد, ولی در سال های 1357 و 1358 به علت درگیری دولت و نیروهای مردمی با مسائل انقلاب, این منطقه همچون سایر مناطق مورد تخریب و تجاوز سودجویان قرار گرفت و ضمن نابودی نسل آهو , تعداد پستانداران وحشی در منطقه نیز به شدت کاهش یافت. با این حال از سال 1359 با تلاش مأمورین سازمان حفاظت محیط زیست و همکاری مقامات اجرایی وقضایی, از این تجاوزات جلوگیری به عمل آمده است .
این منطقه زمستان های سرد و تابستان های معتدل دارد و متوسط بارندگی آن در حدود 250 میلی متر است, ولی به علت صخره ای بودن منطقه زیاد برفگیر نیست. برودت هوا نیز در زمستان های سرد گاهی به 30 درجه زیر صفر می رسد ع در صورتی که تابستان ها در مدخل دره ها , دمای هوا گاهی به 38 درجه بالای صفر می رسد.
منطقة حفاظت شده هفتاد قله
بنابر تعریف منطقة حفاظت شده به محدوده ای از منابع طبیعی کشور اعم از جنگل, مرتع, دشت, آب و کوهستان اطلاق می شود که در عین مجاز بودن هر گونه بهره وری, از لحاظ ضرورت حفظ و تکثیر نسل جانوران وحشی و حفظ احیاء رستنی ها و وضع طبیعی آن دارای اهمیت خاصی بوده و تحت حفاظت قرار می گیرد.
منطقة هفتاد قله از سال 1349 شمسی توسط شورای عالی حفاظت محیط زیست, به عنوان منطقة ممنوعه با وسعت 39150 هکتار اعلام گردید و در تاریخ 30/9/1352 بوسیلة شورای عالی محیط زیست با وسعت 82125 هکتار به منطقة حفاظت شده تبدیل و زیر نظر ادارة کل حفاظت محیط زیست استان مرکزی قرار گرفت.
منطقة هفتاد قله با وسعت 82125 هکتار و ارتفاع 1750 متر از سطح دریا در قسمت شرق اراک در مسیر جاده اراک قم بین مدار 55 و 32 الی 18 و 34 درجه عرض شمالی و 57 و 49 الی 22 و 50 درجه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ در استان مرکزی بین شهرهای اراک, محلات و خمین قرار گرفته است.
کوههای هفتاد قله به علت امتیازات خاص و وفور حیوانات وحشی و قابل شکار از قدیم جزء شکارگاههای مشهور ایران محسوب می شده و سنگ نبشته ای که در زمان قاجاریه در کنکار چشمه چکاپ حک شده حکایت از وضع تحسین انگیز پوشش گیاهی و شکار در زمانهای گذشته را دارد.
رشته هفتاد قله را به شش منطقة جدا از هم تقسیم و تفکیک نموده که به شرح زیر است:
کوه هفتاد قله
کوه هفتاد قله که از بهترین شکارگاههای منطقة هفتاد قله است و در جهت شمال غربی, جنوب شرقی که قله آن 2628 متر ارتفاع داشته و مشرف به سخت معروف نافع می باشد.
از کوه هفتاد قله دره های معروف بسیاری منشعب شده و این کوه در واقع قلب رشته کوه هفتاد قله است. چشمه های معروف چکاپ, سیبک در این کوه واقع شده و تعداد قابل توجهی کل و بز و میش و قوچ در این کوه زیست می کنند ( در لهجة محلی به کل, تکه میگویند)
کوه بره زرد
در شمال کوه هفتاد قله واقع است که از سمت جنوب به وسیلة گدار خار پهلو به کوه هفتاد قله وصل می شود و از شکارگاههای خوب منطقه می باشد.
کوه بر آفتاب آقائی
این کوه نیز به وسیلة گدار سیبک و بزاندر در شمال غرب به کوه هفتاد قله وصل می شود و از زیستگاههای خوب قوچ و میش منطقه است.
کوه لته در
جهت این کوه تیز شمال غربی و جنوب شرقی است و از شکارگاههای بسیار خوب قوچ و میش می باشد و فعلاً به وسیلة تعداد زیادی گوسفندان محلی چرا می شوند. لته در از جمله ارتفاعاتی است که سابقاً به وسیلة شکارچیان جرگه می شده, کوه لته در , در واقع قسمتی از رشته کوه سله بهر است.
کوه سله بهر
رشته کوه بسیار بزرگی است و جهت آن , شمال غربی و جنوب شرقی است. این کوه در نقاط مختلف اسامی مانند قنقال, سله بهر, لته در, سراب ازنا, بر آفتابهای کارچان و دم شیر دارد. قوچ و میش و کل و بز فراوان داشته و کوه قنقال با 2865 متر ارتفاع بلندترین کوه این رشته است.
کوه برف شاه
به آن کوههای انجدان هم می گویند و مشرف به روستای انجدان است وقله برف شاه 3000 متر ارتفاع دارد, این کوه تقریباً به رشتة سله بهر متصل بوده و از شکارگاههای بسیار خوب کل و بز و قوچ و میش است و تعدادی پلنگ, گرگ, کاراکال در آن مشاهده شده است. (کاراکال نوعی گربة وحشی است).
رودخانه ها
یکی از مهمترین جاذبه های طبیعی استان تفرجگاه های حاشیه رودخانه هاست. تفرجگاه های آبی استان, عمدتا" از حواشی رودخانه ها و چشمه های دائمی و تالاب ها تشکیل شده است. رودخانه های دائمی استان را دو رودخانه شرا و قمرود تشکیل می دهند که ویژگی آن ها از قرار زیر است :
رودخانه شراء (قره چای)
این رودخانه از حوزه های آبریز عمارت , اسکان , عباس آباد, کله و نهرمیان یعنی از ارتفاعات منطقه سربند در منتهی الیه جنوب غربی استان سرچشمه می گیرد و پس از مشروب کردن سربند وارد دهستان شرا می شود و پس از طی چندین کیلومتر به کویر نمک می ریزد.
این رودخانه به ویژه در قمست اول مسیر خود از منطقه سربند تا جاییک ه از استان خارج می شود, مناظری بسیار زیبا پدید می آورد که از دیدگاه تفرجگاهی بسیار مهم اند. تراکم این مناظر به ویژه در منطقه سربند که چشمه ها و سرشاخه های متعدد رودخانه را دربرگرفته , بسیار جالب توجه است. همچنین ازم ناظر بدیع و بسیار زیبای مسیر این رودخانه می توان به روستاهای قزجاقیه و قزلباش در دهستان رودبار اشاره کرد.
علاوه بر این , سدی هم که در نزدیکی ساوه در مسیر این رودخانه احداث شده, امکان ایجاد تأسیسات تفرجگاهی را فراهم آورده است.
رودخانه قم رود
شاخه اصلی این رودخانه از ارتفاعات شیب شرقی در جنوب گلپایگان و غرب خوانسار ( کوه های مورستان , میشه و قره داغ) سرچشمه می گیرد و پس از تلاقی با رودخانه خرقاب و خمین با نام لعل بار از جنوب محلات و غرب دلیجان به سوی قم سرازیر می شود و در ناحیه پل دلاک به قره چای می پیوندد و به مسیله می ریزد.
منطقه ای که این رودخانه در آن واقع شده است به اندازه منطقه سربند و شرا سرسبز نیست, اما این رودخانه نیز در مسیر خود به ویژه در نزدیکی محلات امکانات تفرجگاهی قابل توجهی پدید آورده است. همجواری این رودخانه با جاذبه های طبیعی شهر زیبای محلات, پارک و گلخانه های آن از یک طرف و آب گرم معدنی محلات از طرف دیگر و همچنین آثار تاریخی نراق , نیمور و خورهه, یک کانون سیاحتی مناسب به وجود آورده است.
احداث سد مخزنی 15 خرداد در عباس آباد دلیجان نیز امکانات مناسبی را برای توسعه تفرجگاهی به ویژه در زمینه های اسکی روی آب, ماهیگیری و سایر ورزش های آبی فراهم آورده است. پیرامون دریاچه این سد شرایط مناسبی برای ایجاد کمپ های تفرجگاهی دارد.
رودخانه کله
وسعت حوضة آبریز این رودخانه 277 کیلومتر مربع می باشد که از ارتفاعات غربی حوضه سرچشمه گرفته و در محلی به نام حسین آباد با رودخانه دیگر منطقه به نام دوخواهران تلاقی کرده که ادامة آنها در محل دوآب با پیوستن به رودخانه مهاجران با هم رودخانه شراء را تشکیل می دهند.
رودخانة شراء
وسعت حوضة آبریز این رودخانه 1030 کیلومتر مربع می باشد. کلیة رودخانه های منطقه با پیوستن به یکدیگر در محل پل دوآب رودخانة واحدی به نام شراء را به وجود می آوردند , که در حقیقت زهکش اصلی حوضة آبریز شازند محسوب می گردد. این رودخانه دارای ظرفیت (دبی) قابل توجهی بوده و تغذیة آن علاوه بر چهار رودخانه منطقه از زهکشی سفرة آب زیرزمینی نیز صورت می گیرد.
این رودخانه پس از گذشتن از تنگة باریک شراء در منطقه ای به نام خنداب از حوضة آبریز خارج شده و در انتها به رودخانة قره چای وارد شده پس از گذشتن از قسمتی از دست ساوه به حوض سلطان منتهی می گردد.
رودخانة ساروق
این رودخانه به کویر میقان می ریزد با شناخت سطحی که از وضع این رودخانه وجود دارد اینست که دارای حوزة آبریز بسیار مناسبی می باشد.
رودخانه یا مسیل نوازن
حوزة آبریز این رودخانه از کوههای روستاهای فهمیه مالمیر و نوازن می باشد از طریق جهاد سازندگی اراک مطالعاتی بر روی آن صورت گرفته است. مسیل انجدان , کارچان , امان آباد , سالانه بیش از 4-3 میلیون متر مکعب آب از این مسیل ها می گذرد و به دریاچة میقان می ریزد.
رودخانة تواندشت
از رودخانه های دائمی است حدود یک میلیون متر مکعب آب را می شود با احداث سد از آب این رودخانه ذخیره سازی نمود.
دره های هفتاد قله
درة چکاپ
واقع در بین کوه بره زرد و هفتاد قله بوده و نسبتاً عریض است و در آخر بن بست و به چشمه چکاپ ختم می شود و ادامة آن از دو راهی چشمه (نوی زرد) نام دارد. این دره زیستگاهی مناسب و محل آبخشور حیات وحش می باشد.
درة سیبک
واقع در بین کوههای هفتاد قله و بر آفتاب آقائی است که متأسفانه در مدخل آن چندین آغل گوسفند وجود دارد. بیشتر آبریزهای سنگی هفتاد قله به سوی این دره می باشد .
دره های غزال , علی خلیل, نوی زرد, نوی سیاه , گزل در, بزاندر, ابراهیم آباد, نوی تنگه , کفتر خون, نوی ریز, دال خونی و خوله موله درن احیه هفتاد قله و لته در, آبسرد, نوی میش, نوی بزغاله دون, نوی گل سرخ, دره فراخ و درة تنگ در ناحیة سله بهر از دیگر دره های معروف منطقه می باشند.
پیست های اسکی
ارتفاعات پلنگ در و گردنه پاکل شازند محل پیست اسکی و تنها تأسیسات تفریحی زمستانی استان مرکزی هستند که تا اراک 45 کیلومتر و تا شازند 25 کیلومتر فاصله دارند. زمستان های سرد منطقه و ریزش برف فراوان در سربند, امکان مناسبی را برای ایجاد تأسیسات مربوط به تفریحات زمستانی فراهم آورده است. ارتفاعات مسیر پاکل به قائیدان و هندو برای استقرار تجهیزات ورزش های زمستانی در فضاهای کاملا" مناسب قرار دارند. اداره کل تربیت بدنی استان مرکزی با همکاری اداره تربیت بدنی شهرستان سربند , پیست اسکی نسبتا" مجهز و مهمانسرایی هم برای استراحت و پذیرایی و بیتوته ایجاد کرده است که در دسترس مراجعه کنندگان به پیست اسکی قرار می گیرد. ارتفاعات کوه سفید خانی در 15 کیلومتری شهر اراک نیز به عنوان یک ناحیه تفرجگاهی زمستانی ارزیابی شده است.
فصل سوم
وضعیت اجتماعی و اقتصادی استان
وضعیت اجتماعی- اقتصادی
براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1375, استان مرکزی 1,228,812 نفر جمعیت داشته که از این تعداد 1/57 درصد در نقاط شهری و 9/42 درصد در نقاط روستایی سکونت داشته اند. در همین سال از کل جمعیت استان 616,156 نفر مرد و 612,565 نفر زن بوده اند. در این استان در مقابل هر 100 نفر زن , 101 نفر مرد وجود داشته است. از جمعیت این استان 3/38 درصد در گروه سنی کمتر از 15 ساله , 1/56 درصد در گروه سنی 64-15 ساله و 6/5 درصد در گروه سنی 65 ساله و بیشتر قرار داشته اند و سن بقیه افراد نیز نامشخص بوده است. در همین سال , از جمعیت استان 8/99 درصد را مسلمانان تشکیل می داده اند. این نسبت در نقاط شهری 74/99 درصد و در نقاط روستایی 84/99 درصد بوده است .
در فاصله سال های 1365 تا 1375 حدود 186,560 نفر به استان وارد و یا در داخل آن جابجا شده اند. محل اقامت قبلی 9/41 درصد مهاجران سایر استان ها , 7/12 درصد شهرستان های دیگر همین استان و 9/42 درصد شهرستان محل سرشماری بوده است . محل اقامت قبلی بقیه افراد , خارج از کشور و یا اظهار نشده است . مقایسه محل اقامت قبلی مهاجران با محلی که در آن سرشماری شده اند نشان
دانلود مقاله بررسی ویژگیهای جغرافیایی ناحیه اراک و کاربرد آن در برنامه ریزی شهری