این محصول در قالب ورد و قابل ویرایش در 119 صفحه می باشد.
چکیده:
این تحقیق مشتمل بر کلیات، سه بخش و هشت فصل می باشد و در موضوع «پژوهشی در تناسب آیات» نگاشته شده است. بخش اول به بررسی لغوی و اصطلاحی واژگان کلیدی تحقیق اختصاص یافته و همچنین مقایسه‌ای میان سه بحث تناسب، سیاق و اسباب النزول صورت گرفته است و در پایان این بخش انواع تناسبات میان آیات بررسی شده است.
در بخش دوم پیشینه پژوهشها و آراء علما در مورد تناسب بررسی شده که به پنج فصل تقسیم شده، فصل اول بررسی نظر علما سده‌های اول تا پنجم، فصل دوم بررسی آراء علماء سده‌های ششم تا نهم، فصل سوم بررسی آراء علماء سده‌های دهم تا چهاردهم، فصل چهارم بررسی آراء علماء معاصر و فصل پنجم بررسی نظرات مستشرقان.
بخش سوم در مورد پژوهشهای موردی آیات است که سه گروه آیات در این بخش مورد بررسی قرار گرفته‌اند که عبارتند از: آیات ۳۹-۳۰ سوره بقره، آیات ۶۱-۳۳ سوره آل عمران، آیات ۸۸-۸۰ سوره نساء. در مجموع وجوه ارتباط ۴۵ آیه از تعداد ۱۳ دوره تفسیر شیعه و سنی و نیز برخی کتب مرتبط مورد بررسی و جمع بندی قرار گرفته است.
مقدمه:
(امام رضا (ع) می فرمایند: قرآن ریسمان و دستگیره محکم الهی است، قرآن راه برتری است که انسانها را به سوی بهشت ره می نماید و از آتش دوزخ می رهاند، گذشت زمان آنرا فرسوده نمی کند و گفتار آدمیان آن را تباه نمی سازد زیرا ویژه زمانی خاص نیست و دلیل روشنی برای همه انسانهاست. از پیش رو و پشت سر، خط بطلان بر آن کشیده نمی شود، کتابی است فرود آمده از سوی حکیم حمید)[۱]
این معجزه جاوید که به صورت کتابی مشتمل بر سور و آیات است، مجموعه ای هدفمند، منظم و یکپارچه است که در عین کامل بودن و مشتمل بودن بر تمام نیازهای بشر از هر گونه ضعف و یا زیادت مبراست.
قرآن کریم دریچه ای است مابین خالق و مخلوق، خالقی ازلی و ابدی و مخلوقی فانی و این کتاب مقدس در همه ادوار، پاسخگوی بشر تشنه حقیقت و خواهان شناخت خالق خویش است شناخت قرآن برای هر فرد عالم به عنوان فرد عالم و برای هر فرد مؤمن به عنوان یک فرد مؤمن امری ضروری و واجب است. شناخت قرآن از آن جهت ضروری است که این کتاب، در تکوین سرنوشت جوامع اسلامی و بلکه در تکوین سرنوشت بشریت مؤثر بوده است. نگاهی به تاریخ، این نکته را روشن می کند که عملاً هیچ کتابی به اندازه قرآن بر روی جوامع بشری و بر زندگی انسانها تاثیر گذار نبوده است.
در این تحقیق بر آنیم تا یکی از وجوه اعجاز قرآن یعنی وجود تناسب و هماهنگی میان آیات قرآن کریم را بررسی کنیم.
منابع اصلی در این تحقیق اولاً کتبی است که به طور مستقیم به بحث تناسب آیات پرداخته و ثانیاً کتابهایی که این بحث را در میان فصول و بخشهایشان آورده اند و در بحث موردی، یعنی اثبات وجود تناسب بین دسته های مختلفی از آیات منبع اصلی کتب تفاسیر است که در این میان از مهمترین کتابهای تفسیری شیعه و سنی استفاده شده است.
این تحقیق مشتمل بر کلیات و سه بخش و هشت فصل می باشد که به بررسی وجوه مختلف مطرح در خصوص تناسب آیات پرداخته شده است.
امید است با بررسی های بیشتر و یافتن هر چه بیشتر حقایق در این زمینه راه به سوی دستیابی به دریای بیکران معارف قرآن هموار تر گردد.
بیان مسأله:
کتاب الهی به اعتبارهای مختلف به اجزائی تقسیم می‌شود، از جمله سوره، آیه، جزء، حزب و… آنچه که آشکار است، این است که از زمان نزول، آیات و سور به طور مجزا وجود داشتند، و با استفاده از احادیث می توان به این مطلب دست یافت و همچنین اکثر علمای علوم قرآنی معتقدند، همزمان با نزول آیات، پیامبر اکرم (ص) جایگاه دقیق آنها را نیز مشخص می فرمودند، بنابراین ترتیب آیات توقیفی است. همچنانکه بسیاری از علمای اسلامی نیز بر این مطلب تصریح دارند از جمله:
(زرکشی در البرهان می نویسد «فاما الایات فی کل سوره و وضع البسمله اوائلها فترتیبها توقیفی بلاشک و لا خلاف فیه» سیوطی در الاتقان خود بر همین نظر است و چنین می نویسد:«الاجماع و النصوص المترادفه علی ان ترتیب الایات توقیفی لاشبهه فی ذلک اما الاجماع فنقله غیر واحد، منهم الزرکشی فی البرهان و ابوجعفر ابن زبیر فی مناسباته و عبارته: ترتیب الآیات فی سورها واقع بتوقیفه (ص) و امره من غیر خلاف فی هذا بین المسلمین»، محمد عبدالعظیم زرقانی که از دیگر دانشمندان علوم اسلامی است نیز می‌نویسد:«انعقد اجماع الامة علی ان ترتیب آیات القرآن الکریم علی هذا النمط الذی نراه الیوم بالمصاحف کان بتوقیف من النبی (ص) عن الله تعالی و انه لا مجال للرأی و الاجتهاد فیه»)[۲].
حال که ثابت شد ترتیب آیات توقیفی است و براساس حکمت الهی می باشد و لغو و بیهوده نیست، و دیده می شود که برخی آیات مجاور شامل موضوعات مختلف و متفاوت هستند و در بعضی موارد دیده می شود حتی در یک آیه نیز موضوعات کاملاً متفاوت مطرح است، در یک دید کلی، گاهاً اختلاف در یک آیه، تفاوت در عبارات مجاور، اختلاف موضوعات مطرح در یک آیه با عبارت انتهایی، اختلاف میان آیات مجاور، اختلاف میان آیات یک سوره، اختلاف میان سوره های مجاور دیده می شود ولی در پس این اختلافات حکمت و یا حکمتهایی نهفته است که کشف همه آنها نیازمند غور و بررسی فراوان و استفاده از منبع بیکران علم معصومین (ع) می باشد.
و اما در مورد تناسب سوره ها از آنجا که توقیفی بودن آنها ثابت شده نیست و حداقل در پاره‌ای موارد، چینش اجتهادی سور برای ما محرز است در این تحقیق وارد حیطه تناسب سور نشده‌ایم و بررسی های انجام شده بر روی تحقیقات صورت گرفته در مورد تناسب سور نشان می دهد، غالب ارتباطات ذکر شده، با تکلف، ابداعی و ذوقی بوده و دارای پشتوانه محکم و قابل اعتمادی نیست، بنابراین در این بحث به این موضوع پرداخته نشده است.
نکته دیگر این است که به دلیل شباهت سه واژه: سیاق، اسباب النزول و تناسب، گاهاً این واژگان به جای یکدیگر استعمال می شوند و این در حالی است که حوزه این سه علم از یکدیگر تفکیک شده است. (اسباب النزول، پیوند یک یا چند آیه با بافت تاریخی آن آیات را بیان می کند، اما علم مناسب میان آیات و سوره ها ترتیب تاریخی در نزول آیات قرآن را کنار می گذارد و رابطه ای میان آن آیات و سوره ها را در ترتیب کنونی متن قرآنی بررسی می کند و سیاق قراینی است که در شناساندن معنای متن نقش دارد)[۳]، با توجه به تعاریف مذکور روشن می شود که این سه حوزه علیرغم شباهتهایی، از یکدیگر قابل تفکیک می باشند و نمی توان آنها را به جای یکدیگر بکار برد. و اما موضوع اصلی این تحقیق که همان مناسبت میان آیات می باشد، یک بحث توصیفی است و عمدة دانشمندان علوم اسلامی به شرایط معنوی و وجود پیوندی نیرومند میان آیات معتقدند، البته در این میان نقدهایی هم وجود دارد که قویترین آنها متعلق به شیخ عزالدین عبدالسلام (۶۰۶) میباشد که معتقد است شرط وجود ارتباط آن است که موضوع متن، موضوعی واحد باشد و در قرآن کریم که در مدت زمانی طولانی (۲۳ سال) و در شرایط گوناگون و با موضوعات مختلفی نازل شده، نمی توان ارتباطی یافت و کوشش در این زمینه بیهوده بلکه نادرست می باشد. ولی غالب اندیشمندان با نظریة تناسب آیات موافقند و ادلة مختلفی را در جهت اثبات آن ارائه کرده اند، از جمله مهمترین دلایل بر وجود تناسب میان آیات مسأله وحدت ذات اقدس الهی و وحدت موضوعی کلیه معارف قرآن کریم است که اثبات می کند علی رغم مشاهده تشتت و اختلافات ظاهری میان آیات، همه آنها یک کل تجزیه ناپذیر می باشند و دانش تناسب به گشودن اسرار ترتیب آیات می پردازد.
همچنانی که در فصول آینده نیز ذکر خواهیم کرد، اولین کسی که در زمینه دانش تناسب آیات کتابی تألیف کرد ابوبکر نیشابوری بود که متأسفانه اثر مکتوبی از وی به دست ما نرسیده دومین کتاب در این زمینه کتاب «البرهان فی مناسبة ترتیب سور القرآن» می باشد و سیوطی دانشمند بزرگ قرن دهم معتقد است سومین کتاب را خودش در این زمینه با نام «تناسق الدرر فی تناسب السور» تألیف نموده است، کتابهای دیگری نیز در این زمینه به رشته تحریر در آمده‌اند که به دلیل بحث مفصل در این خصوص در فصل سوم این تحقیق از تکرار آن خودداری می کنیم. ولی آنچه مشهود است تلاش دانشمندان اخیر در این زمینه است که نگارش کتابهایی با همین عنوان، مقالات، پایان نامه ها و … گواه این مدعاست، توجه مفسران نیز در این زمینه رو به افزایش است و حتی برخی از مفسران در مورد هر آیه، تحت عنوان تناسب آیات و یا نظم به بررسی موردی پیوستگی میان آیات پرداخته و نظرات اندیشمندانه خود را مطرح ساخته‌اند از جمله آیت ا… جوادی آملی «حفظه الله» در تفسیر تسنیم خود در ابتدای بحث تقسیری، بحثی نسبتاً مفصل را به این موضوع اختصاص داده اند.
البته در خصوص تناسب آیات حرفهای ناگفته بسیار زیادی وجود دارد که تحقیقات و زمان بیشتری جهت کشف آنها لازم است.
اهمیت موضوع:
(مطالعه و بررسی دربارة هماهنگی و تناسب میان اجزاء و بخشهای قرآن کریم، یکی از جذابترین و سودمندترین دانشهای قرآنی است و نکات شناختی و تفسیری فراوانی را در خود نهفته دارد.
برخی از آثار و فواید این بحث بدین قرار است:
الف) توانمند ساختن مفسر و گشودن دریچه های جدید در تفسیر و دستیابی به لطایفی در قرآن.
ب) پاسخ به شبهات و دفاع از حریم قرآن کریم.
ج) اثبات معجزه بودن قرآن کریم.
د) یاری رساندن به دیگر قضایای علوم قرآنی و برخی مباحث اعتقادی)[۴]
(دلایلی که اقتضا دارد علم تناسب آیات هر چه بیشتر مورد توجه قرار گیرد، در دو عنوان زیر خلاصه می گردد:
۱- پاسخ به نظریه‌ای که قرآن را پراکنده و از هم گسسته می داند:
غالب مستشرقان و برخی از دانشمندان اسلامی معتقدند که قرآن، مجموعه ای پراکنده است که رشته مطالب آن از هم گسسته شده است، اینان برای اثبات نظریه خویش، عمدتاً به اجتهادی بودن ترتیب آیات و شیوه بیانی قرآن نظر دارند که در آن برخی تکرار ها قابل مشاهده است و گاه در میان آیات مربوط به یک موضوع خاص، ناگهان، مسأله دیگری روییده و به دنبال آن مجدداً موضوع نخستین از سر گرفته می شود. مفاد این دیدگاه، تنزل دادن کلام آسمانی قرآن به سطحی پایینتر از سخنان معمولی بشری است که به هیچ روی نمی توان نشانه ای از اعجاز را در چگونگی نظم گرفتن مطالب آن جستجو کرد.
اکنون با توجه به مطلب فوق، آیا این تکرارها و پراکنده گوییهای ظاهری، از ضعف تألیف و عدم تناسب میان بخشهای گوناگون آیات ناشی شده است یا در پشت سر این تنوعها و دوباره گوییها نوعی وحدت و سازگاری نهفته است؟ در پاسخ باید گفت: با تکیه بر علم تناسب و با به دست آوردن دیگر مقدمات برای فهم محتوای قرآن، به خوبی می توان دریافت که نه تنها هیچ گونه آشفتگی و در هم ریختگی موضوعات و مطالب در سطح سوره ها موجود نیست، که نظمی شگرف سرتاسر هر کدام از سوره ها را فراپوشانده است و برای هر یک از آنها باید به وجود هدف و یا اهدافی کلی قایل گشت که موضوعات فرعی دیگر برگردشان دور می زنند، با این طررز تلقی که نظم قرآن را معجزه آسا، نمایانده است، در حقیقت از حوزه توانمند اعجاز قرآن در بعد بیانی و ادبی آن پاسداری شده است.
۲- دفاع از اصول اعتقادی شیعه:
عموم مفسران اهل سنت هنگام مواجهه با آیاتی که بیانگر اصول عقیدتی تشیع اند مانند آیات تبلیغ، اکمال دین، تطهیر و ولایت، از شأن نزولهای زیادی که در مورد آنها در لا به لای متون حدیث و تفسیر به نقل آمده است، دست بر می دارند و در اثبات صحت برداشت خود، به سیاق آیات قبل و بعد استناد می کنند و آن آیات را با اعتقاد امامیه بی ربط جلوه می دهند، به عنوان نمونه، این گروه بر اساس پیش فرضی که خود ساخته اند و نیز نظریه قراین قبل و بعد آیات، دریافته‌اند که آیه تبلیغ، صرفاً ناظر به ابلاغ احکام مربوط به اهل کتاب است و هیچ دلالتی بر امامت علی (ع) و معرفی او برای امامت ندارد!
فخر رازی ضمن یکی از بندهای ده گانه ای که در تفسیر آیه تبلیغ می آورد، می گوید روایت است که این آیه در فضل علی ابن ابیطالب (ع) نازل شده است و حضرت رسول (ص) پس از نزول آن دست علی را بالا برده و فرموده است:«من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من و الاه و عاد من عاداه» سپس می گوید: گرچه این گونه روایات بسیار است، اما بهتر آن است که آیه را در معنی در امان داشتن پیامبر (ص) از گزند و آزار یهودیان و نصارا و دستور به او که با بی توجهی به آنان به وظیفه تبلیغ، جامه عمل بپوشاند، قلمداد کنیم؛ زیرا با توجه به چند آیه قبل و بعد که روی سخن آنها با یهود و نصاراست هرگز نمی توان آیه را بر وجهی حمل کرد که با قبل و بعد خود بیگانه باشد.
و هم آنان آیات (اکمال دین) و (اتمام نعمت) را که در ترتیب سوره مائده در میان آیات مربوط به احکام حیوانات قرار دارد، منحصراً به اکمال فرایض دینی و حلال و حرامها وابسته می دانند.
صبحی صالح در بحثی پیرامون اسباب النزول می گوید: «توجه به وجه مناسب آیات در بسیاری از جاها ما را از پرداختن به سبب نزول آنها بی نیاز می کند چنانچه روشن شد، برخی به قرینه سیاق و توجه به تناسب آیات، گاهی مسأله مسلم و قطعی که در پیرامون آن روایات قطعی و متواتر وجود دارد را انکار می کنند منظور ما از این بحث در اینجا این است که باید علم تناسب بررسی شود و کاربرد آن روشن گردد و معلوم شود که آیا سیاق و تناسب با وجود حدیث متواتر و قطعی در شأن نزول آیه ای می تواند کارگر باشد؟ و به خاطر تناسب در سیاق، روایت متواتر رد گردد؟
آیه الله طاهری می گوید: ما در عین پذیرفتن علم تناسب و ارتباط بین آیات، نمی پذیریم اگر روایتی صحیح و قطعی در تفسیر آیه ای از پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) به ما رسیده باشد به خاطر سیاق و تناسب، آن حدیث را نادیده گیریم، چون آنان عدل قرآن و مفسر واقعی آنند.
پس باید به «علم تناسب» پرداخت و کاربرد آنرا بررسی کرد و اگر در جایی تناسب، با حدیث قطعی و شأن نزول مسلم، تعارض داشت، تا جاییکه ممکن است بین آنها تناسب و همخوانی ایجاد کنیم و اگر قابل جمع نیستند، باید سبب نزول قطعی و حدیث متواتر را مقدم بداریم، نه اینکه در همه جا بدون اندیشیدن در محتوای آیه و فقط با تکیه بر فهم گذرا و سادة خود از تناسب از پذیرفتن شأن نزولهای قطعی و احادیث متواتر سرباز زنیم).[۵]
سؤالات اصلی:
۱- آیا ترکیب کنونی آیات توقیفی است؟
۲- آیا ترتیب کنونی سور توقیفی است یا اجتهادی؟
۳- نظر اندیشمندان در خصوص تناسب آیات چیست؟
۴- آیا تا کنون وجود نظم و تناسب بین آیات به صورت موردی بررسی شده است؟
۵- چند نوع تناسب ما بین آیات قابل تصور است؟
سؤالات فرعی:
۱- اولین کسی که به بحث تناسب پرداخته چه کسی بود؟
۲- آیا وجود تناسب میان تمام آیات متوالی اثبات شده است؟
۳- آیا نظریة توقیفی بودن آیات مخالف یا مخالفانی دارد؟
۴- کدامیک از مفسران به بحث تناسب پرداخته اند؟
۵- رابطة تناسب آیات با تفسیر چگونه است؟
۶- آیا وجود تناسب بین عبارات و جملات، کمکی به علم قرائت می‌کند؟ به عنوان مثال در بحث وقف و ابتدا؟
۷- چه رابطه ای بین تفسیر موضوعی و علم تناسب آیات وجود دارد؟
۸- وجوه تشابه و افتراق بین بحثهای سیاق، اسباب النزول و تناسب چیست؟
۹- اثبات وجود تناسب بین آیات چه کمکی به بحث معجزه بودن قرآن کریم می نماید؟
فرضیه: میان آیات قرآن کریم تناسب و پیوستگی وجود دارد.
فهرست مطالب
مقدمه: ۱
بیان مسأله: ۳
اهمیت موضوع: ۶
سؤالات اصلی: ۱۰
سؤالات فرعی: ۱۰
فرضیه: ۱۰
چکیده: ۱۱
بخش اول: بررسیهای مفهومی ۱۲
بررسی لغوی تناسب: ۱۳
بررسی لغوی سیاق: ۱۴
بررسی لغوی اسباب النزول: ۱۵
بررسیهای اصطلاحی: ۱۶
تعریف اصطلاحی تناسب: ۱۶
تعریف اصطلاحی سیاق: ۲۵
تعریف اصطلاحی اسباب النزول: ۲۸
مقایسه بین تناسب، سیاق و اسباب النزول: ۳۱
انواع تناسب ۳۷
بخش دوم: پیشینه پژوهشها و آراء علما در مورد تناسب: ۴۵
فصل اول: سده های اول تا پنجم ۴۶
فصل دوم: سده های ششم تا نهم ۵۲
فصل سوم: سده های دهم تا چهاردهم ۶۲
فصل چهارم: علمای معاصر ۷۰
فصل پنجم: مستشرقین ۷۴
بخش سوم: پژوهشهای موردی آیات ۷۸
فصل اول: سوره بقره آیات ۳۹-۳۰ ۷۹
فصل دوم: سوره آل عمران آیات ۶۱-۳۳ ۹۲
فصل سوم: سوره نساء آیات ۸۸-۸۰ ۱۰۳
نتیجه گیری: ۱۱۲
فهرست منابع ۱۱۵
پژوهشی در تناسب آیات
