نام کتاب: سیستم اطلاعات جغرافیایی
نویسنده:stan Aronoff
فصل1: مقدمه ای بر سیستم های طلاعات جغرافیایی
فصل2:سیتم های اطلاعات جغرافیایی چیست؟
فصل3:دورسنجی
فصل4:ورودوخروج داده ها
فصل5:کیفیت داده ها
فصل6:مدیریت داده ها
فصل7:توابع تحلیلی
فصل8:اجرای یک سیستم اطلاعات جغرافیایی
فصل9:نتیجه گیری
شرکت کنندگان در میزگرد
کامران اعتمادمقدم:
دکترای مهندسی صنایع، عضو هیأت علمی و مدیر علمی رشته مدیریت فناوری اطلاعات سازمان مدیریت صنعتی، مشاور و مدرس دانشگاهها به مدت 17 سال
مجتبی سلیمانیها:
کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی سیستمهای اقتصادی – اجتماعی، عضو هیأت علمی سازمان مدیریت صنعتی
محمدتقی عیسایی:
دکترای کامپیوتر از انگلستان، عضو هیأت علمی دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف
مهرداد کازرونی:
دکترای طراحی سیستمهای تولید به کمک کامپیوتر از استرالیا، عضو هیأت علمی دانشگاه صنعتی خواجه نصیر، سرپرست کار گروه سیستمهای کاربردی و مدیریت منابع تکفا
مرتضی مهدوی:
دانشجوی دکترای مخابرات، کارشناسی ارشد مخابرات، مجری طرح برنامه تکفا
محمدمیرزا عبداللهی:
کارشناسی ارشد الکترونیک از دانشگاه شیراز، کارشناسی ارشد کامپیوتر از دانشگاه صنعتی شریف، تخصص در طراحی، مشاوره و اجرای سیستمهای نرم‌افزاری
محمود نظاری:
دانش آموخته مدیریت امور اداری، مؤسس و مدیرعامل شرکت همکاران سیستم، رئیس هیأت مدیره گروه همکاران سیستم.
محمد نقوی:
کارشناسی ارشد مهندسی مخابرات، مدیرکل توسعه فناوری اطلاعات وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات
اشاره
در جهان پرشتاب و پیچیده امروز، در هر تحول و حرکت جدیدی نیازها و مسایل جدید و بعضاً پیچیده ای به چشم می خورد که پاسخگویی و پیدا کردن راه حل آنها بدون بهره‌گیری از رویکردهای جدید و تکنولوژی و ابزارهای نو امکان پذیر نیست.
یکی از فناوری های جدید که هر روز بر اهمیت جایگاه آن در جوامع بویژه سازمانها و بنگاهها افزوده شده و جنبه استراتژیک و راهبردی پیدا کرده، فناوری اطلاعات و ارتباطات است که به اختصار «فاوا» نامیده می شود. در سالهای اخیر، فاوا نه تنها عامل عمده توانمندسازی سازمانهاست، بلکه میزان توسعه یافتگی سازمانها در استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات را می توان به عنوان یکی از شاخصهای اصلی توسعه یافتگی سازمانها قلمداد کرد.
در عرصه بقای سازمانها آنچه که از اهمیت خاصی برخوردار است، بحث «رقابت» است؛ زیرا تنها شرایط رقابتی در بازار و احترام به مشتری و سنجیدن نیازهای مشتری است که موجب شده است کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در سازمانها و بنگاههای کشورهای پیشرفته افزایش یافته و به عنوان عامل قدرت و سازندگی در استراتژی مدیران گنجانده شود.
از آنجا که فناوری اطلاعات و ارتباطات نه تنها در حوزه فعالیت خود، بلکه در کلیه فعالیتها اعم از اقتصادی، صنعتی، تولیدی، بازرگانی و اجتماعی تاثیرگذار است و درواقع زیربنای تحول سازمانی محسوب می شود، این بار تدبیر درصدد برآمده است که این بحث را به عنوان یک موضوع راهبردی و ابزار کسب برتری و مزیت رقابتی بنگاهها در چارچوب میزگرد موردبررسی و کنکاش قرار دهد.
در میزگرد حاضر چندتن از صاحبنظران، استادان دانشگاهها و مدیران ارشد سازمانها حضور دارند و تلاش کرده اند که متناسب با وقت جلسه ضمن پاسخگویی به محورهای بحث، به بیان دیدگاههای خود بپردازند.
متن مطالب میزگرد باتوجه به حجم بالای آن، در دو بخش تقدیم علاقه‌مندان می شود. بخش نخست در این شماره و بخش پایانی در شماره بعدی چاپ و منتشر خواهدشد.
با تبریک نوروز 85 و آغاز سال جدید و سپاس از میهمانان شرکت کننده، شما را به مطالعه نخستین بخش میزگرد دعوت می کنیم.
اعتماد مقدم: با نام خدا. در میزگرد امروز بنا داریم به مسایل کلان فناوری اطلاعات و ارتباطات (فاوا) در سازمانها و مدیریت آنها بپردازیم. همه مستحضر هستید که سالیان درازی است که این فناوری به عنوان ابزاری در خدمت انجام فعالیتهای متداول سازمانها مطرح بوده است. در شرایطی که میزان اهمیت و تاثیرات سازمانی آن در طی سالهای مختلف دچار تغییرات گسترده ای شده، معمولا شتاب دگرگونیها، اجازه نداده که مدیران و تصمیم گیرندگان، موفق شوند با فرصت کافی و در زمان مناسب، این تحولات را به درستی لمس کرده و برای برخورد با آنها به موقع برنامه‌ریزی نمایند.
اگر به تاریخچه رشد اهمیت این فناوری در جهان نگاه شود، چند مرحله مشخص را می توان یافت. تا دهه 60 میلادی، فناوری اطلاعات خلاصه می شد در مفهوم ابزاری کارامد برای انجام محاسبات و پردازشهای اولیه و سازمانها صرفا در جهت داده پردازی از آن بهره می بردند. برای نخستین بار در دهه 70، ارزش اطلاعات و سامانه‌های رایانه ای برای پردازش آن موردتوجه قرار گرفت. مفهوم سیستم های اطلاعات مدیریت هم از همان زمان پیدا شد. سازمانها و مدیران آنها به نقش کلیدی اطلاعات در امر مدیریت و کنترل امور سازمانها توجه نشان دادند. ولی تا قبل از دهه 80 میلادی اهمیت سامانه ها یا همان سیستم های اطلاعاتی درحد پشتیبانی فعالیتهای اصلی سازمانی محدود می‌شد. پس از این تاریخ، این سیستم ها در فعالیتهای اصلی و محوری سازمانها حضور پیدا کردند، تولید به کمک تجهیزات رایانه ای متحول شد و رایانه ها در انواع فعالیتهای خدماتی سازمانها نقش محوری پیدا کردند. پس از دهه 90، که به تدریج سیستم های یکپارچه اطلاعاتی سرتاسر سازمان و بنگاه اقتصادی را به یکدیگر پیوند دادند و شبکه‌های ارتباطی دوربرد، امکان انجام فعالیتهای کسب و کار را از هر نقطه ای فراهم آوردند، به تدریج مفهوم فناوری اطلاعات، به شکل جدی تر در جامعه مطرح شد و این بار به عنوان ابزار کسب برتری و مزیت رقابتی بنگاههای اقتصادی نسبت به یکدیگر.
راهبردی بودن فاوا
فناوری اطلاعات که پایه های اصلی آن را فناوری رایانه ها و فناوری ارتباطات تشکیل می دهد، از ترویج آنها شکل گرفت و برای نخستین بار در این دهه، نقش آن در مدیریت راهبردی سازمانها پدیدار شد. راهبردی بودن به این معناست که وجود این فناوری در رسیدن سازمان به اهدافش نقش اساسی داشته باشد. امروزه یک بنگاه اقتصادی برمبنای نقش راهبردی فناوری اطلاعات در مسیر کسب مزیتهای رقابتی جدید تلاش می کند. این رویکردی است که برای کشور ما بسیار بدیع بوده و تجربه های قابل توجهی را مبتنی بر این رویکرد نداشته‌ایم. از سویی میزان توجه به توسعه فاوا در کشور در سالهای اخیر سیر صعودی داشته است. از خرداد 81 ، با مطرح شدن طرح توسعه کاربری فناوری اطلاعات و ارتباطات در کشور (طرح تکفا)، این قضیه به شکلی جدی تر مطرح شد، به طوری که دولت برنامه ویژه ای را اعلام کرد و بودجه خاصی را به این مسأله تخصیص داد.
حتی در دنیا هم توسعه کاربردهای فناوری اطلاعات به عنوان یک عامل تحول سازمانی و موثر در کسب و کار از نیمه دوم دهه 90 متحول شده و یک بحث متفاوت و نو را شکل داده است.
اما باتوجه به اینکه ما زیرساخت ها و بسترهای اولیه را همانند جهان پیشرفته نداشته ایم، شکاف دیجیتالی ایجاد شده و با کاربردهای روز فاوا فاصله گرفته ایم. همین امر موجب شده است بسیاری از ابعاد استراتژیک این مسأله برای سازمانهای ما هنوز ناشناخته و گنگ باقی بماند.
محورهای بحث
در محورهای بحث امروز چند نکته پیش بینی شده است. ازجمله اینکه آیا فناوری اطلاعات و ارتباطات امروزه برای ما نقش استراتژیک دارد؟ یا اینکه خیر، این مسأله متعلق به کشورهای دیگر است؟ محور دیگر اینکه درمورد فاوا کدام رویکردهای جدید مطرح شده است؟
محور دیگر این است که اگر از مدیریت سازمانها صحبت می کنیم، جایگاه هریک از بخشهای دولتی و خصوصی در زمینه فاوا چیست و چه نگرشهای جدیدی را باید موردتوجه قراردهند. یا آموزشهایی که در سازمانها داده می شود چگونه اند؟ آیا متناسب با حرکتهایی است که در کشور اتفاق می افتد؟ تفاوت میان آموزش کامپیوتر و IT با رویکردهای جدید چیست؟
این محورها ازجمله مسایلی است که صاحبنظران و اساتید و کارشناسان حاضر در جلسه درصدد هستند که با همفکری یکدیگر به آنها پاسخ گویند.
آغاز سال نو را همراه با این بحث به فال نیک می گیریم و امیدواریم در فرصتهای دیگر در طول سال جدید بتوانیم شاخه‌های پنهان بحث را بیشتر بازکنیم.
در مقدمه بحث بی مناسبت نیست به این نکته هم اشاره کنم که گاه در مستندات مختلف روی دو واژه IT وICT و تفاوتهای آنها تاکید می شود. واقعیت این است که هیچکدام از این دو اختصار، بدون «ارتباطات» معنایی ندارند. پس اگر گاهی از «فناوری اطلاعات» (IT) یا «فناوری اطلاعات و ارتباطات» (ICT) صحبت می کنیم، منظور یکی است.
درمورد استفاده از عبارت اختصاری «فاوا» هم باید عرض کنم که حدود 4 سال پیش بود که با نظر اساتید و صاحبنظران درهمین سازمان این عبارت اختصاری انتخاب شد و بعدا عمومیت پیدا کرد. اخیرا هم فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی رسما این مسأله را اعلام کرده که به جای اصطلاح ICT و فناوری اطلاعات و ارتباطات می توان از عبارت اختصاری «فاوا» استفاده کرد.
در ابتدا از آقای مهندس سلیمانیها تقاضا می کنم بحث را با محورهای اول و دوم شروع کنند که آیا اصولا آنچه که در گذشته از فاوا در سازمانها یاد می شد با امروز تفاوت خاصی دارد یا خیر و کشور ما از این تفاوت چه تاثیری را میگیرد؟ علاوه بر این چه ضرورتی برای پرداختن به بحث فاوا در کشور ما وجود دارد؟ و اصولا آیا می توان فاوا را زیربنای تحولات سازمانی قلمداد کرد؟
سلیمانیها: اصولا وجه غالب نگرش به تکنولوژی و منابع انسانی در گذشته، نگرش پشتیبان بوده است. یعنی مدیران، تکنولوژی و نیروی انسانی را به عنوان پشتیبان سیاستها و استراتژی های خودشان تلقی می‌کردند. لذا این مقولات در ساختار سازمانی مرتبه پایینی داشتند و بعداز اینکه استراتژی ها طرحریزی می شد، مدیران موظف بودند نیروی انسانی و تکنولوژی را در پشتیبانی آنها تجهیز کنند. بنابراین نه تنها درباره تکنولوژی اطلاعات بلکه کلا نگرش به تکنولوژی، نگرش پشتیبانی بود. این درحالی است که این نگرش در سازمانهای پیشرو روز به روز جای خود را به نگرش مترقی تر می دهد که جایگاه بالاتری برای تکنولوژی و نیروی انسانی قائل است. براین اساس امروزه هم نیروی انسانی و هم تکنولوژی بخصوص تکنولوژی اطلاعات یکی از مؤلفه های اساسی پیکربندی سازمانهای نوین محسوب می شوند و این دو مؤلفه نه تنها از اهمیت بالایی برخوردارند، بلکه در رابطه با بقیه عناصر نقش مسلط و تعیین کننده دارند و آنها را تحت تاثیر قرار می دهد.
امروزه در سازمانهای پیشرو، به تکنولوژی اطلاعات به عنوان یک عنصر توانمندساز نگاه می کنند که میتواند سازمان را آن چنان متحول کند که قادر باشد قابلیت های شگرفی را از دیدگاه بهره وری و کارایی ارائه دهد. البته نگرش سنتی هم کماکان در بسیاری از سازمانها پابرجاست و قاعدتا چنین سازمانهایی نمی توانند نقش پیشتاز در صنعت خودشان ارائه دهند و عمدتا در سطح پایینی از ارزش افزوده و به صورت دنباله رو حرکت می کنند. همین مسأله درمورد دولتها هم دیده می شود. یعنی دولتهایی که درصدد برآمدند که نظام اداریشان را بهره ور کنند و به تکنولوژی بویژه تکنولوژی اطلاعات، نگرش پشتیبان داشتند، در این راه موفق نبوده اند. کمااینکه سالهاست در جامعه ما همه ساله، همایش ملی بهره وری با صدور قطعنامه‌های مفصل هم برگزار می شود ولی درعملکرد نظام اقتصادی و اداری تاثیر چندانی نداشته است.
حتی تحولات نظام اداری هم عمدتا در سطح بهبود رویه و روالها متوقف مانده و در تنوع و ارتقای خدمات، سطح عملیات و بخصوص مدیریت نفوذ چندانی نداشته است. لذا چنانچه دولت بخواهد در تحول نظام اداری جدی باشد و سازمانهای دولتی را اساسا دگرگون کند، این امر منوط به افزایش سطح دانش و مهارتهای فناوری اطلاعات خواهدبود که اگر این امر توسعه نیابد، نمی شود امید چندانی داشت.
در ارتباط با بنگاهها هم آنهایی که پی برده اند، به هرتقدیر باید در دنیای تجارت آزاد فعالیت کنند و حضور در چنین دنیایی با پیکربندی موجود امکان ندارد، به استقبال فناوری اطلاعات شتافته و در این مورد احساس مسئولیت دارند. اما به دلیل اینکه بسیاری از این تحرکات منوط به زیرساخت های حقوقی و فنی و ملی است، اگر چنانچه دولت در این مورد جدی نباشد، بخش خصوصی هم توفیق چندانی به دست نخواهد آورد مگراینکه به فعالیتهای برون مرزی خودش توسعه دهد.
میرزا عبداللهی: من فکر می کنم در شروع بحث لازم است تفکیک اساسی درمورد نقش فاوا در سازمانهای دولتی و نیمه دولتی و خصوصی قائل شویم.
نهایتا این نقشهای متفاوت می تواند نتیجه های تاحدودی ضدو نقیض داشته باشد. براین اساس یک سری سازمانهایی داریم که من همه آنها را در قالب دولتی می بینم، سازمانهایی که اهداف و استراتژی هاشان به نوعی به مسائل دولتی و سیاسی بازمی گردد و مشابه بخش خصوصی مسائل اقتصادی برای آنها حرف اول را نمی زند. درنتیجه در سازمانهای دولتی استفاده از فاوا شکل خاصی پیدا می کند، به طوری که یا بیشتر جنبه ظاهری پیدا می کند که استفاده از فناوری را به نوعی در توجیه خودشان نشان دهد و یا به طورکلی به دلیل نقص ها و کمبودهایی که مخصوصا در مدیریت دارند، به نوعی بهادادن به فاوا عاملی برای توجیه این کمبودها باشد.
بنابراین با تأسف باید گفت ما در سازمانهای دولتی به فناوری اطلاعات به عنوان زیرساخت و عامل قدرت و سازنده نگاه نمی کنیم.
بخش خصوصی هم همیشه باید اهداف و مسائل و نگرشهایش را در این جهت پیش ببرد که در مقابل رقبا و وجود خودش از این تکنولوژی استفاده کند.
بنابراین بخش خصوصی یا برای اینکه جلوتر از بقیه باشد و یا برای پرداختن به مسایلی نظیر بازاریابی سعی می کند که از فناوری اطلاعات بهره بگیرد. لذا فناوری اطلاعات چه در بخش خصوصی و چه در بخش دولتی آن جایگاه لازم را ندارد. نهایتا اگر با این نگرش نگاه کنیم، باید ببینیم که چه کار باید کرد تا از پایه در این دو بخش نقش اساسی فاوا شکل بگیرد و به کار گرفته شود.
نظاری: دوستان تفکیک دو روند رشد را در زمینه کاربرد IT در سازمانهای دولتی و بخش خصوصی مطرح کردند. این تفکیک به ادامه بحث و باز کردن موضوع کمک می‌کند.
استقبال بخش خصوصی از IT
خوشبختانه چند ضرورت باعث شده است که بخش خصوصی در زمینه توسعه IT خوب عمل کند. یکی از انگیزه‌های اصلی در این باره، پایین آوردن هزینه‌ها در سطح بنگاه است. پس از بحث هزینه‌ها، به دست آوردن اطلاعات لحظه‌ای در هر زمان مورد نیاز است. اگرچه بنگاههای ما در شرایط رقابتی فعالیت نمی‌کنند، ولی در شرایطی قرار داریم که از نظر مدل‌های بخش خصوصی خوشبختانه حرکت رو به جلو و پیشرفت وجود دارد. در نهایت، جالب‌ترین عنصری که در این حرکت به تازگی خودش را نشان می‌دهد، نیروی انسانی خلاق است که حاضر نیست با سیستمهای قدیمی کار کند. به عنوان مثال، مدیر منابع انسانی، مدیر مالی و یا مدیر فروش یک موسسه امکان ندارد که فکر کند در یک محیط و حوزه محدود و بسته میتواند کار کند و می خواهد پیشرو باشد. بر این اساس، بنگاههای ما به دلیل اضطرار و ضرورت در جهت پیشرفت دادن سیستم‌ها خوب عمل می‌کنند.
اما نکته قابل یادآوری این که تعداد بنگاههای خصوصی با حجم بیش از 200 نفر نیروی انسانی، قابل توجه نیستند، به همین دلیل، بنگاههای خصوصی ما نمی‌توانند اساسا" سیستم های IT گسترده‌ای داشته باشند. محدودیت‌های این پروژه‌ها خود یک عامل محدود کننده است که به خاطر وجود آن، نمی‌توانیم به توسعه‌های اساسی دست یابیم.
عامل دیگر این است که وقتی بنگاههای خصوصی ما در تعامل با یکدیگر قرار می‌گیرند، به دلیل عدم وجود یک زیر ساختIT ملی نمی‌توانند با هم ارتباط مناسب برقرار نمایند. به بیان دیگر، اگرچه برقراری ارتباطات، به دلیل ضعف فعالیتIT بخش خصوصی نیست، اما استاندارد نبودن سیستمهای کاربردی و نبود بلوغ عرضه در زمینه فاوا باعث شده است که واحدها نتوانند به خوبی با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. هنگامی هم که شرکتهای بخش خصوصی بزرگتر می‌شوند و به سیستم‌ها عمیق‌تر نگاه می‌کنند، محیط تعاملی برای آنها محدود کننده است. یعنی به محض این که یک بنگاه خصوصی چابک برای دریافت خدمت با یک ارگان دولتی ارتباط برقرار می‌کند، به یک باره احساس مشکل می‌کند، زیرا سازمانهای دولتی با سرعت مناسب و یا حداقل مورد انتظار به او پاسخ نمی‌دهند و دچار مشکل میشود. در چنین محیط تعاملی قطعاً بحث دولت یک عامل مهم است. در ایران چون نفت متعلق به دولت است و مردم نقش بسیار ضعیفی در اقتصاد ملی دارند و موسسات خصوصی کوچک هستند، بنابراین، سفارش دهنده عمده در حوزه‌های مختلف اقتصادی، دولت است. در جهان پیشرفته هم کارفرمای پروژه‌های بزرگ IT دولتها هستند. برای مثال، اتحادیه اروپا و یا وزارت دفاع آمریکا بزرگترین سفارش‌دهندگان پروژه‌های بزرگ IT هستند و یا استانداردهایی که در دنیای نرم افزار به کار گرفته میشود، عموما" در مسیر اجرای پروژه‌های بزرگ وزارت دفاع آمریکا شکل میگیرد.
بنابراین انتظار این است که دولت هم در ایران به عنوان سفارش دهنده و عامل تعیین کننده در بازار IT به رشد آن در کشور کمک کند. در مقابل این ضرورت ملی و با توجه به آنچه از دست اندرکاران IT می‌بینیم، به نظر می‌رسد که با مشکل روبرو می‌شویم. ابهام در تصمیماتی که برای IT گرفته میشود، بسیار زیاد است و پاسخگویی در مقابل این تصمیمات نیز وجود ندارد. به طور مثال، اگر ما در حوزه IT یک سند ملی داشتیم و هر سال درصد استفاده از IT در سازمانهای دولتی مشخص می‌شد، در این صورت وزرای هر وزارتخانه در مقابل مسئولیت‌هایشان پاسخگو بودند و چنین حرکتهایی می‌توانست موتور رشد این صنعت شود.
اگرچه بحثهای عمومی برای فرهنگ سازی استفاده از IT در سازمانها در جریان است، ولی ابزار اندازه‌گیری برای پیشرفت آن وجود ندارد. به عنوان مثال، بحث آموزش IT در بخش خصوصی بسیار متمرکز و مشخص است، اما در بخش دولتی در برخی از مقاطع زمانی، بحث مدرن‌ترین و پیشرفته‌ترین تکنولوژی‌ها در زمینه ساخت نرم‌افزار مطرح میشود که در مقایسه با سطح موجود پیشرفت بیشتر شعارگونه به نظر می‌رسد تا طی نمودن یک مسیر عملی. در حالی‌که در بخش خصوصی این حرکت به این شکل اتفاق نمی‌افتد و مسیر بسیار عملی‌تر و قابل اندازه‌گیری‌تری در پیش گرفته میشود.
پرواز با دوبال
در نگاه کلان به نظر من باید با دو بال پرواز کنیم، یعنی بخش خصوصی باید در حد بنگاه و بخش عمومی باید در سطح ملی به قضیه نگاه کند. در شرایط حاضر، ما با شرکتهای کوچکی مواجه می‌شویم که در سطح توانایی‌شان کارهایی انجام می‌دهند که حرکتهای بسیار مثبتی است. اما در بخش عمومی کمتر شاهد حرکتی هستیم که متکی به یک مدل توسعه قابل ارایه و اندازه‌گیری باشد و بتواند سرفصل های حرکت را به جامعهIT به نحو روشن ارایه نماید. نتیجه اینکه اگرچه ظرف چند سال اخیر و بخصوص از سال 1381 به بعد، شاهد بحث نفوذ IT در بخش عمومی از طریق طرح تکفا هستیم، اما به شدت خلأ وجود یک سند ملی که قابل اندازه‌گیری و پاسخگویی و کنترل مجدد باشد، احساس میشود.
مهدوی: برای مجموعه کسانی که در اجرای برنامه تکفا در سه سال گذشته همکاری داشتند، بحث فاوا به عنوان مولد ثروت و یا اقتصاد دانایی محور مطرح بوده است. حتی این مسأله را هم در برنامه چهارم توسعه گنجانده اند.
متاسفانه رویکرد بخش دولتی با رویکردبخش خصوصی همان طور که آقای عبداللهی اشاره کردند، کاملا متفاوت است.
تاکنون دو وجه متمایز ظاهر و باطن در فاوا حاکم بوده است. بخش دولتی بحث ظاهر قضیه را دنبال کرده، درحالی که بخش خصوصی علاقه مند بوده است که استفاده از ابزارهای توسعه فناوری را دنبال کند که به دلیل مشکلات موجود، موفقیت چندانی نداشته است.
توسعه بازار
دوستان با برنامه های تکفا آشنا هستند. آن قسمتی که من می توانم راجع به آن بیشتر اظهارنظر کنم، طرح حمایت از توسعه محصول است. ما به دنبال این نبودیم که دولت به عنوان کارفرمای بزرگ مطرح شود، علاقه مند بودیم که شرکتهای SME را توسعه دهیم و این شرکتها خودشان محصول داشته باشند و خودشان با سفارش تکفا آماده کنند و به دنبال بازاریابی بروند.
به اعتقاد من بهترین قسمت تکفا بحث توسعه بازار است. بحث توسعه بازار را خیلی سعی کردیم در داخل اقدام کنیم. یکی از شرکتهای مهندسین مشاور نقدی به برنامه های تکفا نوشته است که اخیرا آماده شده و ما مشغول تجدیدنظر روی آن هستیم. برنامه هفتم تکفا بحث برون سپاری خارجی یا ورود کار از بازارهای خارج به داخل است. در سال گذشته و امسال برنامه جدی این است که حجم بازار گسترش یابد. بخشی از این حجم بازار د رداخل امکان پذیر است و مقداری از آن را هم باید از بیرون از کشور کار به داخل بیاوریم. فرمایش آقای نظاری را کاملا قبول دارم. مشکل بخش خصوصی ما این بوده که استاندارد کارکردن را بلد نبوده است و سعی می کنیم در طرح حمایت این کار را به طور ضمنی به شرکتها آموزش دهیم.
توسعه بنگاهها
صحبت دیگری که همه جا تکرار شده این است که ما بخش خصوصی نداریم و شرکت بالای 200 نفر هم بسیار کم داریم. به اعتقاد من اگر بحث توسعه یا رویکرد فاوا را به عنوان مولد ثروت و یا توسعه اقتصاد دانایی محور دنبال کنیم، بخش خصوصی به راحتی می تواند به این رویکرد ایمان بیاورد، به شرط اینکه برنامه هایی نظیر برنامه تکفا حداقل بتواند ریسک این شرکتها را کاهش دهد. توسعه SMEها همین نگاه را دنبال می کرد که خوشبختانه در برنامه چهارم، با توسعه پارک های علم و فناوری این قضیه به طور جدی دنبال می شود.
آمارها حاکی است که درصد قابل توجهی شرکت SME به دنبال اجرای دوره اول و دوم طرح حمایت از بخش خصوصی ایجاد شده است. این شرکتها عمدتا در شهرستانها خیلی موفق نبودند و بیشتر در تهران مستقر هستند. پایین آوردن هزینه ها، اطلاع رسانی به روز و لحظه ای، توسعه نیروی انسانی تماما از بحثهایی است که می تواند در رویکردهای نوین توسعه فاوا در بخش خصوصی موثر باشد. درمورد بخش دولتی هیچ جوابی نمی توانم بدهم که واقعا بخش دولتی ما دنبال چیست؟ تا زمانی که این تفکر باشد که بخش دولتی ما خودش را رقیب بخش خصوصی بداند، اصلا نمی توانیم انتظار استفاده توسعه ای از فاوا داشته باشیم. باید مدیران کلان کشور این تفکر را عوض کنند. تغییر و تحول در مدیریت کلان دولتی و به حداقل رساندن نفوذ و تعداد شرکتهای دولتی، می بایست بسیار جدی دنبال شود.
کازرونی: چون نکات اصلی را دوستان فرمودند من خیلی مختصر به چند نکته اشاره می کنم. یکی بحث رویکرد استفاده از فاوا در سازمانهاست.
رویکردهای چهارگانه
فاوا می تواند به لحاظ چهار رویکرد در سازمانها نقش ایفا کند. نخست رویکرد کاربری است که نقش ابزاری دارد و باعث تسهیل در امور کار افزایش سرعت و دقت و کاهش قیمتها میشود عمدتا چون این رویکرد در سازمانها جزیره ای توسعه پیدا کرده، دستاوردهای چشمگیر در کل نداشته است.
رویکرد دیگری که اهمیت بیشتری پیدا کرده، رویکرد بسترسازی برای توسعه سایر فناوری هاست. همان طور که آقای نظاری گفتند فاوا با بسترسازی، ظرفیتهای ناشناخته مدیریتی و سایر ظرفیت های ناشناخته تخصصی را در سازمان توسعه می دهد. البته این امر به شرطی تحقق می یابد که سازمان را درست بشناسیم. یعنی هر دو بخش پنهان و آشکار سازمان را بشناسیم و تشخیص دهیم.
وجه روبنایی و آشکار سازمان عبارت است از بخش فیزیکی یا پیدا که کارهای فیزیکی سازمان و عمدتا سرمایه گذاری های ما نیز درهمان بخش صورت می گیرد. انتقال تکنولوژی ما هم در چندین دهه گذشته در بخش فیزیکی سازمان بوده است. اما به وجه پنهان سازمان که شامل سیستم دادن، برنامه ریزی و کنترل است هیچگاه نپرداختیم. جالب اینکه رویکرد اصلی فاوا در بخش پنهان سازمان است. متاسفانه چون به این بخش در سازمانهای ما پرداخته نشده، اثر فاوا در سازمان خیلی کمرنگ و ضعیف است.
رویکرد حفاظتی
رویکرد دیگر فاوا رویکرد حفاظتی است. اگر ما یک بار با دقت مدل پورتر و آن فشارهایی که از چندین جنبه به سازمان وارد می شود نگاه کنیم، می بینیم که فاوا یک اثر حفاظتی بر سازمان دارد. البته این درصورتی است که در سیر طبیعی رقابت خدشه ای به صورت رانتی ایجاد نشود، تا بتوانیم به خوبی از ثمرات فاوا استفاده کنیم. متاسفانه چون بیشتر سرنخ های حرکتهای اقتصادی کشور در دست بخش دولتی است، پایین دستهایی که در فرایندهای اقتصادی کشور دخالت دارند و خصوصی هستند، به علت نبود برنامه ریزی صحیح در بخش دولتی، نمی توانند بخش پنهان خودشان را برنامه ریزی و فعال کنند. به همین دلیل بخش خصوصی هم نمی تواند از فاوا درست استفاده کند. اثرات این نوع تعامل حوزه دولتی و خصوصی بیانگر آن است که چرا ما نتوانستیم از فاوا به صورت طبیعی استفاده کنیم. هرچیزی اگر در روند طبیعی خودش جاری شود اثربخشی دارد، در غیر این صورت اگر بخواهیم به صورت مصنوعی آن را به یک سیستم تزریق کنیم، نه تنها اثربخشی ندارد، بلکه هزینه های زیاد و سرباری را به سازمان تحمیل خواهدکرد.
اگرچه امروز فناوری اطلاعات بیشتر به عنوان یک سرمایه گذاری سودمند برای سازمان تلقی می شود، ولی هزینه های آن به عنوان یک سری هزینه های گم، و بالادستی سازمان محسوب می شود و این مسأله ناشی از آن است که روال طبیعی آن طی نشده است.
چهارمین رویکرد که یکی از رویکردهای دیگری است که فاوا میتواند ایفا کند، شاخص توسعه در سازمان است که متاسفانه خیلی کمرنگ جلوه می کند.
عیسایی: در پاسخ به سوالات اول و دوم بحث که به اهمیت راهبردی ICT برای سازمانها و رویکردهای نوین در این زمینه برمی گردد، باید عرض کنم که اگر نگاهی مقایسه ای به بنگاههای خصوصی داخلی و خارجی باتوجه به واردات رسمی و غیررسمی کالا به کشور کنیم، شاخص هایی را ملاحظه می کنیم که به سازمانها و بنگاههای داخلی علامت می دهد. قیمت پایین محصولات جدید، همراه با سرعت بالای تغییر مدلها ازجمله این سیگنال هاست. نکته دیگر روند دیجیتالی شدن بسیاری از محصولات برقی خارجی و پیام آن برای بنگاههاست. اینها به بنگاههای اقتصادی ما پیام می دهد که اگر می خواهید در دنیای امروز کالایی عرضه کنید، باید به چه سمتی حرکت کنید. با این روش متداول کسب‌وکار آیا می توانید درجهان اقتصادی جایگاهی داشته باشید؟ از منظری دیگر در تهران هر روز بیش از سه میلیون سفر اصطلاحا زائد فقط برای دادن و گرفتن اطلاعات از ادارات و انجام کارهای معمولی صورت میگیرد که می توان از این گونه سفرهای غیرضروری و آلودگی هوا جلوگیری کرد.
سازمانهایی که موظف هستند به این مسائل بپردازند چگونه باید این مسائل را حل کنند؟ جواب این است که بدون توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) در سازمانهای دولتی نه کاهش مشکلات ترافیک و آلودگی هوا امکان پذیر است و نه تکریم واقعی ارباب رجوع. مسأله دیگر، انتظار عدالت محوری است. یعنی مردم دوست دارند مراکز دولتی و غیردولتی با آنها عادلانه برخورد کنند. اگر بخواهیم به این انتظارپاسخ دهیم باید ببینیم سازمان و یا دستگاهی که می خواهد پاسخ دهد آیا قادر است با ابزارهای سنتی پاسخگو باشد یا نه؟
نکته دیگری که مطرح می شود این است که اگر ما به انتظارات نسل جوان و اقشار تحصیل کرده توجه کنیم متوجه می شویم اطلاعات آنها از تحولات جهانی مثلا استفاده از IT در امور روزمره به ما سیگنال می دهد که راههای متداول و سنتی خدمت دهی و اطلاع رسانی پاسخگوی بسیاری از این انتظارات نیست. پس محیط پیرامونی سازمانها برای توسعه ICT در سازمان فشار می آورد. ازطرف دیگر اگر محیط درونی بسیاری از سازمانها را نگاه کنیم، خیلی ساده می توانیم ادعا کنیم که ارتقای سطح مدیریت در سازمانها و بنگاههای اقتصادی می تواند این مشکل را حل کند. اما اگر کمی دقیق تر شویم می بینیم که بیش از یکصد سال پیش، این تئوری مطرح شد که بدون اصول علمی مدیریت نمی شود کارگاههای بزرگ را اداره کرد.
در شرایط حاضر سرعت تحولات را که می بینیم برای ما روشن می شود که مثلا با داشتن دکترای مدیریت می توان ساعتها درمورد مدیریت علمی صحبت کرد، ولی نمی توان با این مدرک حتی برای مدت دو ساعت یک بنگاه را به درستی اداره کرد. زیرا آن اطلاعات مناسب و بهنگام است که محوریت تصمیمات را می سازد و چیزی که اطلاعات را فراهم می کند، فناوری اطلاعات و ارتباطات است.
به عبارتی ما اگر دو سمت عرضه و تقاضا را نگاه کنیم از یک طرف IT این توانمندی را دارد که به تحول در درون سازمانها کمک کند و ازطرف دیگر محیط بیرونی را به گونه ای شکل می دهد که فشارهای اجتماعی و اقتصادی بر سازمانها و بنگاههای اقتصادی را زیاد می کند و درحقیقت این دستگاهها هستند که باید سعی کنند با سرعت خودشان را برسانند.
بنابراین در دنیای امروز میزان توسعه یافتگی سازمانها در استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات را باید به عنوان یکی از شاخصهای اصلی توسعه سازمانها معرفی و قلمداد کرد.
نقوی: درمورد این سوال که رویکردهای نوین در زمینه ارتباط بین فناوری اطلاعات و ارتباطات و سازمان چه نوع رویکردهایی هستند، باید عرض کنم رویکرد جدید ما این است که به عنوان اولین گام بین سطح حاکمیت و تصدی‌گری باید تفاوت قائل شویم.
تفاوت میان حاکمیت و تصدی گری
به اعتقاد من باید بین راهبری و مدیریت تفاوت قائل شد. متاسفانه در بخش دولتی جای این دو مفهوم بعضی وقتها عوض می شود. یعنی یک مدیر را که هنوز با دید مدیریت فکر می کند و کنترل پروژه می کند بدون اینکه به مسائل و چشم انداز (VISION) و سیاست (POLICY) و تحلیل محیطی (SWOT) و آنالیز مواردی از این قبیل بپردازد، در بخش حاکمیت قرار می گیرد، یا اینکه مدیری که در پیکره تصدی دولتی است، به جای اینکه به بحثهای مدیریت پروژه و مدیریت منابع بپردازد، در بخش سیاستگذاری قرار می گیرد.
لایه های ششگانه
رویکرد ما این است که کاملا این دو را از هم جدا کنیم. یعنی براساس زحماتی که دوستان طی چند سال اخیر در تکفا داشتند، یک مدل شش لایه ای را برای توسعه تبیین کنیم. لایه اول بحث زیرساخت های قانونی و فرهنگی است که ما برای هر کاری به یک قانونی نیازمندیم. لایه دوم زیرساخت ارتباطی است که مسایل شبکه های ارتباطی و مرزهای کاری بین اپراتورها برای DATA COMMUNICTAION NETWORK و پروتکل های مورد نیاز مطرح می شود. لایه سوم، زیرساخت اطلاعاتی است که مباحث پردازش اطلاعات مطرح است. مراکز داده اینترنتی DATA CENTER ها، کارتهای هوشمند و دفاتر خدمات فناوری اطلاعات IT دراین لایه، مباحث سیستم های تشخیص هویت CA/PKI و DTSها در این لایه مطرح می شود. اگر در یک کشور و یا استان یا یک شهر این سه زیرساخت فراهم باشد، می توانیم به‌راحتی کاربردهای الکترونیکی (e-APPLICATION) ، خدمات الکترونیکی (E-SERVICE) در اختیار کاربران (USER) قرار دهیم. متاسفانه به علت نبود نظام جامع فناوری اطلاعات دستگاههای دولتی هریک در صدد ا یجاد زیرساخت های فوق به صورت مستقل بوده اندو این منجر به صرف هزینه های گزاف و انجام کارهای موازی در پاره ای موارد شده است. وجود شبکه های مختلف همچون شبکه رشد در وزارت آموزش و پرورش، شبکه بانک ها، شبکه رجا و شبکه‌های دیگر از نقاط قوت است، اما آیا اینها می توانند با هم ارتباط بین شبکه ای داشته باشند؟ خیلی از نهادها برای خودشان شبکه های مستقل ایجاد کرده اند که در یک شهر الکترونیکی هیچگونه ارتباطی باهم ندارند و این از نقاط ضعف است. این موارد همه از منابع عمومی صرف میشود. آیا نمی شد شبکه ای داشته باشیم که چه از لحاظ امنیتی و چه ازنظر استاندارد کاملا امن و پایدار باشد و در عین حال تمامی دستگاهها به صورت مشترک از آن استفاده نمایند؟ رویکردی که ما به دنبال آن هستیم و در سند برنامه توسعه چهارم لحاظ شده این است که به هیچ عنوان اجازه نداده است که دولت تجهیزات خریداری کند.
گفتند دولت باید به جای تجهیزات، خدمات و سرویس بخرد. آموزش و پرورش اگر می خواهد 130 هزار مدرسه را به هم وصل کند، می بایست با شرکتهای دارای صلاحیت، قرارداد اتصال مدارس را منعقد نماید و از خرید تجهیزات و استخدام پرسنل، خود داری کند.
بخش خصوصی می تواند 130 هزار مدرسه را با LINKهای 2 مگابیت به هم وصل کند.
سیاستهای حمایتی
درمورد سوال دوم که آیا اصولا فناوری اطلاعات و ارتباطات برای سازمانهای دولتی و بنگاههای اقتصادی کشور دارای اهمیت راهبردی است؟ بله. آیا زیربنای تحول سازمانی محسوب می شود؟ بله.
وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات جایگاه حاکمیتی و شرکت مخابرات جایگاه تصدی را دارد. اولویت اصلی وزارت، خدماتی است که به مردم ارایه می شود فرقی نمی کند که از طریق شرکتهای دولتی یا اپراتورهای دولتی هرکدام بهتر سرویس دهند ارجح هستند. اگرچه سیاست ما حمایت از بخش خصوصی است و در شرایط مساوی اولویت با بخش خصوصی خواهد بود. حتی در شرایط نامساوی هم سیاستهای حمایتی بخش خصوصی را به گونه ای پیش می گیریم که به توانمند سازی بخش خصوصی منجر شود. ما در بعضی جاها به این نتیجه می رسیم که مهندسی مجدد در سازمانهای ما صرف نمی کند، ما باید دنبال بازآفرینی باشیم. به همین دلیل بود که ما شرکتهایی مثل اپراتورهای PAP و اپراتور تلفن ثابت را مجوز دادیم، با همان اختیاراتی که اپراتور تلفن دولتی دارد. همچنین مقرر شده است تمام 40 شرکت تابع ICT به جز شرکتهای زیرساخت در بورس بروند. یعنی باید 51 درصد خصوصی شود.
درمورد رویکرد جدید عرض کنم که رابطه بین دولت و جامعه ما، رابطه ای بسیار قدیمی است و دولت در ارائه خدمات به مردم بسیار دچار مشکل است.
اگر در محیط الکترونیک و زیرساختهایی که اشاره کردم شامل شبکه ، مراکز داده اینترنتی، کارتهای هوشمند ، مراکز تماس و دفاتر خدمات IT ایجاد شود و مردم اجازه داشته باشند که خدمات دولتی را هم به روش سنتی و هم به طریق الکترونیکی دریافت کنند، در این صورت فضای جدیدی پیش روی مردم قرار خواهد گرفت که ارتباط آنها با دولت بسیار شفاف ، سریع ، دقیق و آسان خواهد بود.
در تهران حدود 3 میلیون شماره تلفن داریم و 1000 تومان خرج می کنیم، یعنی هر دوره 3 میلیارد تومان برای چاپ قبض تلفن پرداخت می کنیم.
می خواهم بگویم که اصلا لازم به اجرای BUSINESS PLAN نیست. من فقط آماری بدهم که در چه اوضاعی کار می‌کنیم.
برای یک کشور 70 میلیونی قرار است 340 میلیون کارت هوشمند با یک میلیارد و هفتصد و پنجاه میلیون دلار در برنامه چهارم سفارش دهند. کارت سوخت، کارت ملی، کارت دانشجویی، کارت دانش آموزی، کارت گردشگری و... آیا نمی شود این کارت را یک عدد کنیم و همه دستگاههای دولتی با استفاده از منابع مشترک، ارتباط دولت و مردم را برقرار نمایند؟ بخش خصوصی بایدجایگاه خودش را در نظام جامع فناوری اطلاعات پیدا کند. در رویکرد جدید از یک میلیون و پانصد هزار پورت پرسرعت ADSL در برنامه چهارم تنها 300 هزار پورت آن سهم شرکت مخابرات ایران و شرکتهای تابعه است و مابقی آن یعنی 1 میلیون و 200 هزار پورت دیگر را باید بخش خصوصی سرمایه گذاری کند و با مدیریت خوب خود و بهره گیری ا ز فناوری های روز و نیروی انسانی خدمات مربوطه را ارایه نماید.
باتوجه به اینکه پیش نویس سند ملی در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات آماده شده است انتظاری که از بخش خصوصی دارم این است که سرمایه، دانش، مدیریت، نیروی انسانی و طرحهای اقتصادی، امنیتی و فنی را بیاورد و اجرا کند. همه این موارد در چارچوب نظام جامع فناوری اطلاعات محقق و پایدار خواهد شد.
عیسایی: در اینکه بخش دولتی نباید به فعالیتهایی بپردازد که بخش خصوصی می تواند بهتر از بخش دولتی آن را انجام دهد، هیچگونه شکی نیست. ولی به نظر می رسد برخی از اصلاحات دیگر هم باید درون بخش دولتی انجام شود که الزاما نتیجه اش میدان دادن بیشتر به بخش خصوصی نیست. مشکلات دیگری هم وجود دارد که راهکار آنها این نیست که بخش خصوصی بیشتر مشارکت کند. اگرچه به جای خودش بخش خصوصی می بایست مشارکت کند. مثلا سالهاست سازمان ثبت احوال کشور درزمینه IT سرمایه گذاری کرده و کدملی یکی از مهمترین محصولات آن است. استفاده از این کد ملی در بخشهای دیگر دولتی تا چه حد است؟ آیا واقعا سازمانهای دیگر از نتیجه این سرمایه گذاری ملی استفاده می کنند؟ آیا در به هنگام سازی اطلاعات و تکمیل آن مشارکت داده شده اند؟ اگر بله حاصل آن چرا ملموس نیست؟ اگر خیر چرا؟ به نظر می رسد به شدت اسیر بخشی نگری هستیم.
مثال دیگر دسترسی به آدرس خانه ها ازطریق شماره تلفن است که در خدمت رسانی IT BASE به مردم خیلی موثر است. اگر یک سازمان دولتی بخواهد حتی برای امدادرسانی بداند که فلان شماره تلفن به کدام آدرس مربوط می شود، آیا می تواند سریع به جواب برسد؟
در برخی از کشورهای دیگر وقتی شما به فروشگاههای بزرگ مراجعه کنید با دادن کدپستی منزل، فروشنده آدرس و نام و نام خانوادگی شما را روی کامپیوتر می بیند و تایید هویت می‌کند. البته قانون حفاظت داده برای جلوگیری از سوءاستفاده هم دارند. درحالی که کشور ما علی رغم مصوبه اطلاعات آدرس و تلفن در کامپیوتر از سالها پیش حتی برای فعالیتهای امدادی هم دسترسی سریع امکان پذیر نبوده است. چرا؟
به عبارتی بنده قبول دارم که باید فضا را برای بخش خصوصی بازترکرد، ولی اصلاحات بیشتری باید در درون دولت انجام بگیرد تا از داده های موجود در پایگاههای داده برای خدمت به مردم به خوبی استفاده شود.
نقوی: ما در رویکرد جدید سعی کردیم روابط غیر ضروری بخش خصوصی با دولت را حذف نماییم و تا حد امکان فضایی ایجاد کنیم که بخش خصوصی در سایه حمایتهای حاکمیتی دولت به صورت مستقل بتواند با مدیریت زمان ، مدیریت دانش ، مدیریت منابع انسانی ، مدیریت منابع مالی خدمات الکترونیکی را به مردم ارایه نماید.
مهدوی: ما بخش خصوصی نداریم. واقعیت این است که در دولت هیچ چیز جدید وجود ندارد. هفت سال است که صحبت از ارتباط کدپستی با GIS می شود، ولی خبری نیست. دائما می گویند زیرساخت نداریم، فرهنگ سازی نشده است. تا چه زمانی باید مشکلات را به گردن دیگران بیاندازیم، مشکل آن است که مدیر دلسوز نداریم و دولتی فکر می کنیم.
قبلا سخن از عدالت اجتماعی بود و حالا بحث عدالت محوری و مهرورزی مطرح است. اگر نیاز به بخش خصوصی احساس شود و بخش دولتی چوب لای چرخش نگذارد، قضایا به طور خودکار حل می شود. قانون بستر آن را فراهم کرده است. مگر نه این است که بسیج به عنوان بزرگترین NGO (بخش غیردولتی) حفاظت از کیان کشور را هشت سال عهده دار بوده است.
اگر فاوا در بخش خصوصی و بخش دولتی درست عمل شود، تقسیم عادلانه ثروت هم به دنبال آن می آید.
چرا دولت کانادا از SMEها حمایت می کند، درحالی که نسبت به آلمان و آمریکا و چند کشور پیشرفته دیگر کار کمتری کرده است. اولا این کار را می کند تا خودش را به ترازهای بین المللی برساند، ثانیا وقتی یک SME راه افتاد تا چند سال از مالیات معاف است. بعداز آن منبع درآمد برای دولت می شود و مالیات می دهد. ما که در ایران این معافیت را نداریم. پس اجازه دهید نیروی جوان ما در قالب SMEها فعالیت کنند و با مشاوره راه تجاری خود را در فضای رقابتی پیدا کنند. این بحث مطرح است که نظام صنفی همواره در این قضیه SMEها را رقیب خود می داند. نظام صنفی برای مثال می گوید فلان پروژه ای را که شما برای SME مطرح می کنید، چند شرکت چند سال خون دل خورده تا محصول نرم افزاری را آماده کرده است و شما می آیید به یک جوان در عالم خارج از رقابت پولی می دهید که رقیب آن شود. اجازه بدهیم سطح شرکتها با هم متفاوت باشد.
گزارشی که برای SAP فراهم شده بود، مجموع ماژول های مختلفی که روی ERP هست، شرکتهای کوچک آماده می‌کنند. SAP فقط جمع کننده است و با مجموعه های بزرگ یا در پروژه های بزرگ طرف می شود. اجازه بدهیم بخش خصوصی این حرکتها را دنبال کند و راهش را پیدا کند. ما به عنوان مجموعه های دولتی دخالت نکنیم.
توسعه راهبردی وعملی IT نیاز مردم است و هیچ گریزی از آن نیست. مجموعا هفت وزارتخانه و سازمان و سیزده نهاد، متولی IT درکشور هستند. این مجموعه ها هر راهی می خواهند بروند، هیچ گریزی ندارند، به شرط آنکه هم افزایی داشته باشند و تلاشهای یکدیگر را خنثی نکنند. بالاخره توسعه نیاز کشور است و باید تامین شود.
نقوی: لازم است من توضیح مشخصی در جواب آقای مهندس مهدوی بدهم. اگر شما در شهری مثل تهران این فضا را برای بخش دولتی ایجاد کنید که از دیدگاه ما توانمند نیست که کدملی را به کار گیرد، چه کار می توان کرد؟ چون کدملی یکی از پازل های نظام IT است. یکپارچه شدن سیستم شناسایی افراد مهم است. مثلا وقتی تلفن ثبت نام می‌کنید، ابتدا فرم پر می کنید، فیش به حساب می ریزید و پرونده تشکیل می شود. فردا می خواهید شرکت برق بروید، دوباره همان پروسه تکرار می شود، یعنی به تعداد وزارتخانه های ما این پروسه ها تکرار می شود. حالا اگر به مدیریت واحد شهری فکر کنیم و دفاتر خدمات شهر الکترونیکی تهران بتواند پل ارتباطی میان دولت و مردم در شهر تهران باشد مراحل ثبت نام تمامی خدمات دولتی در این دفاتر قابل ارایه هستند و چنین مشکلاتی ایجاد نمی شود.
اعتمادمقدم: بحث به طور طبیعی از محدوده مفاهیم کلی به سمت نقش بخش دولتی و بخش خصوصی متمایل شده است. در این محور صحبت، بیشتر می خواهیم ببینیم چه نقشهایی برای هریک در امر توسعه کاربرد موثر فاوا در سازمانها مطرح می باشد. برای صرفه جویی در وقت، خواهش می کنیم دوستان لطف کنند کمتر به تحلیل دقیق مصادیق خاص بپردازند و بیشتر، محدوده تاثیرگذاری هر یک از بخشها را موردبحث قرار دهند. از آقای نظاری به عنوان یکی از مدیران بخش خصوصی تقاضا می کنیم نظرات خود را در این قسمت از بحث مطرح فرمایند.
نظاری: نظرات دوستان افق روشنی را نوید می‌دهد، بخصوص وقتی آقای مهدوی و آقای نقوی مباحثی را درباره تکفا و ICT مطرح می‌کنند، این امیدواری که درس آموزی از تجربیات گذشته ما را به سمت موفقیت هدایت کند، تقویت میشود. بخش خصوصی همواره با نگرانی طرحهای ملی این صنعت را پیگیری می‌نماید، از طرف دیگر و به مقتضای سن یاد گرفته‌ام که در قضاوت نسبت به طرحهای ارایه شده و سخنرانیها کمتر به گفتار امید ببندم و بیشتر چگونگی عملکرد را مورد توجه قرار دهم.
مگر نه این است که طرح ملی تکفا یا هر طرح دیگری متکی به نگرش متولیان طرح است. بنابراین قبل از اینکه بخواهیم طرحها را ارزیابی کنیم باید نگرش متولیان آن را بررسی کنیم. آقای مهندس نقوی، شما به عنوان یکی از مدیران بخش دولتی دست‌اندرکار در وزارت ICT که به طور مستقیم مسئول پیشبرد IT در کشور هستید، مسیر حرکت به جلو را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ مدلی را که امروز ارایه نمودید مبتنی بر تغییر معجزه‌آسا و بسیار ساده بنا شده است . دیدگاه ( (BIG BANG APPROACH را سالیان سال است که ما تجربه کرده‌ایم و هیچ نتیجه‌ای نیز نگرفته‌ایم، بلکه در مقابل از اینکه گام به گام بر اساس یک مدل قابل پیگیری حرکت کنیم، راضی و مطمئن خواهیم بود .
چنانچه بر اساس آنچه طرح می شود، فرض بر این است که مسئولان دولتی می‌خواهند با یک برنامه عملی حالت متمرکز تصمیمات اداره کشور را در زمینه‌هایی که میشود به صورت غیر متمرکز به سطح استانها تفویض نمایند، نظام اداری را اصلاح کنند و در عین حال، فضای قابل برنامه‌ریزی و کنترل هم داشته باشند، می‌خواهند تصدی گری را پایین آورند، محرومیت زدایی کنند و مطالبی از این دست، همه شما تایید می‌فرمایید که تمام این مسایل با استفاده از IT تسهیل می شود و یا با توجه به گسترد‌گی جغرافیایی و عملیات می شود گفت که بدون استفاده از ITنمی‌توان به اهداف اعلام شده دست یافت. اگر واقعاًً اعتقاد داریم که موارد یاد شده به کمک IT عملی و امکان پذیر است، پس این سوال مطرح میشود که زیر ساخت‌های ما چیست و نقش IT در این زیر ساخت‌ها چگونه است؟ من بعضی وقتها نگران می‌شوم از این که به جای توجه به زیرساخت‌ها و بنیان‌ها و به محض این که موضوع IT مطرح میشود، بحث ظاهری بخش خصوصی و دولتی عمده میشود. به همین دلیل می‌خواهم بگویم هر طر
سیستم اطلاعات مدیریتی (MIS)
سیستم های اطلاعات مدیریتی (MIS) به آن دسته از سیستم های اطلاعاتی اطلاق می گردد که معمولا بر اساس کامپیوتر استوار بوده ودر داخل یک سازمان مورد استفاده قرار می گیرد . شبکه جهانی از سیستم اطلاعاتی به عنوان سیستمی یاد می کند که شامل شبکه همه کانالهای اطلاعاتی می باشد که در داخل یک سازمان مورد استفاده قرار می گیرد . همچنین می توان سیستم اطلاعات مدیریتی را به عنوان سیستمی تعریف کرد که به جمع آوری و پردازش اطلاعات پرداخته و این اطلاعات را در اختیار مدیران قرار داده تا از آن در جهت تصمیم گیری ، برنامه ریزی ، اجرای برنامه و نظارت استفاده نمایند . یک سیستم اطلاعاتی مشتمل بر همه بخشهایی است که به گردآوری ، پردازش و اشاعه اطلاعات می پردازند . معمولا این سیستم شامل سخت افزار ، نرم افزار ، انسانها ، سیستم های ارتباطی مانند خطوط تلفن و اطلاعات می باشند . فعالیت هایی که در این سیستم صورت می گیرد عبارتند از وارد کردن داده ها ، پردازش داده به اطلاعات ، ذخیره سازی داده ها و اطلاعات و تولید خروجی هایی از قبیل گزارشات مدیریتی .
چکیده
این گزارش بر مبنای بررسی های زمین شناسی معدنی در منطقه ای در حدود 50 کیلومتری جنوب ریگان بم- کرمان تنظیم شده است . منطقه مورد بررسی از نظر اکتشاف و پی جوئی منابع مس پرفیری مورد نظر شرکت اکتشاف ملی مس ایران بوده است و فعالیتهای این شکرت در حال حاضر پی جوئی و اکتشاف مقدماتی را پشت سر گذاشته است و وارد اکتشاف نیمه تفضیلی شده است. بنابراین با شناخت و آگاهی کافی که ما از منطقه و نوع کانیسازی و پراکندگی آن در منطقه داریم کافی است که بین اطلاعات ماهواره ای پردازش شده و نقشه های زمین شناسی و ژئوشیمیایی در دسترس ارتباط برقرار کنیم تا در نهایت به روشی دست پیدا کنیم که در موارد دیگر که پروژه پی جوئی و اکتشاف روند طبیعی خود را طی می‌کند بتوانیم به عنوان اولین فاز پی جوئی از این کلید استفاده کنیم. برای این منظور سعی شده است که با استفاده از منابع موجود طریقه استفاده از این اطلاعات را مورد بررسی و تحلیل و تفسیر قرار دهیم. به طور کلی این پروژه در چندین فصل تهیه و تنظیم می شود که به ترتیب زیر می باشد:
1) تاریخچه سنجش از دور
2) مفاهیم و اصول سنجش از دور
3) زمین شناسی عمومی ناحیه ریگان- بم- کرمان
4) پردازش داده های ناحیه ریگان- بم- کرمان
به طور کلی تاکنون به بالغ بر 2400 ماهواره به ثبت رسیده است که از این میان حدود 1000 ماهواره کاربرد سنجش از دور دارند شروع سنجش از دور توسط نیروهای نظامی بوده است و از دهه 80 کشورهای زیادی محسنات فضا رامتوجه می شوند و به سمت استفاده از فضا می روند. امروزه استفاده از فضا چنان گسترش یافته است که سازمان ملل سنجش استفاده واضح آمیز از فضای بالای جو به وجود آمده است.
در این گزارش زمین شناسی عمومی منطقه مورد مطالعه قرار گرفت. کالبد زمین شناسی سلسله جبال بارز که منطقه مورد بررسی در بخش بسیار کوچکی از این پیکره واقح شده است از یک پیکره ولکانو پلونیوم تشکیل شده است. از این محدوده بخش مرکزی شمالی و جنوب ناحیه را سنگهای نفودی تشکیل می دهد که به گونه ای آشکار در ردیف آتشفشانی ائولن تزیریق شده است. فعالیت های ماگمایی و متعاقب آن رخداد های تکتونیکی نقش بسزایی در شکل گیری واحدهای دگرسان این نموده اند.
به طوری که هجوم و حضور محلولهای تأخیری و باردار در سنگهای میزبان و خود آلودگی سنگ میزبان به مواد باردار علی الخصوص مس، سیمای جالبی به ریخت محدوده معدنی در بخش مرکزی ناحیه داده است. هدف ما بررسی های زمین شناسی و معدنی منطقی توسط عکسهای ماهواره ای است که شامل تهیه نقشه لیتولوژی و نقشه خط واره ها در مقیاس و همچنین نقشه توپوگرافی و کنتراسیونهای ئیدروترمالی در منقطه می باشد.
تقدیم به پدرم که صفای وجودش غبار ملال را از زندگیم زدوده و سایه دستانش بهترین پناه و تسلی گاه زندگیم است.
تقدیم به بزرگ آموزگار زندگیم به مادرم که درس عشق را در مدرسه صدقش آموخته و تمامی وجودم وامدار اوست.
و تقدیم به تکیه گاه زندگیم؛
به همسرم
از اینکه درخت سالهای پر تلاش زندگیم با کمک استادان عزیز به بار نشسته ایزد منان را شکر گذارم و از اینکه توانسته ام نتیجه تحقیقاتم را در چند برگ کاغذ در اختیار دوستان و سایر عزیزان بگذارم احساس غرور و شعف می کنم.
در اینجا جای دارد از راهنمائیها و کمکهای بی دریغ آقایان مهندس سید مهدی موسوینسب استاد راهنما و مهندس علی الهی و سایر عزیزانی که مرا در تهیه و تدوین این مهم یاری نمودهاند کمال تشکر و سپاسگزاری را داشته باشم.
با تشکر
فهرست مطالب
عنوان صفحه
مقدمه
فصل اول: تاریخچه سنجش از دور
کلیات
تاریخچه مختصری از سنجش از دور
سیستمهای هوایی
عکسهای هوائی و سیستم های اسکن کننده هوایی
رادار هوائی
سکوهای فضائی
سایر ماهواره ها
فصل دوم؛ اصول و مفاهیم سنجش از دور
کلیات
اصول و مفاهیم سنجش از دور
امواج الکترو مغناطیسی ا
انواع ماهواره ها
فیزیک سنجش از دور
تعبیر و تفسیر اطلاعات دورسنجی
شرایط یک مفسر
عوامل تعبیر و تفسیر
خصوصیات تصاویر دور سنجی
مقدمه ای بر ساختار اطلاعات رقومی
فرمت ذخیره دادهای ماهواره ای
تصحیح هندسی تصاویر ماهواره ای یا فضائی
منابع خطا از نقطه نظر هندسی
سنجنده ها
اسکنر ها
سیستم های راداری
مزایای رادار
باندهای رادار
خاصیت پلاریزاسیون
توان تفکیک در رادار
پردازش و آشکار سازی تصویر
فصل سوم: کاربردها زمین شناسی و معدنی
کاربرد زمین شناسی و معدنی
فصل چهارم: زمین شناسی عمومی ناحیه ریگان- بم- کرمان
زمین شناسی عمومی ناحیه ریگان- بم- کرمان
پردازش داده های ناحیه ریگان- بم- کرمان
نتیجه گیری
ضمیمه
فهرست اشکال
شماره عنوان صفحه
1-1 الگوی پرواز
1-2 اعوجاجهای عکسهای هوایی
1-3 هندسه عمومی یک رادار هوایی
1-4 هندسه عمومی یک رادار هوایی
1-5 باریکه زمینی در طول یک روز لندست 1 و2و 3
1-6 گردباد در خلیج مکزیک
2-1 پنجره های اتمسفر
2-2 بازتابندگی طیفی و پوششی گیاهی خاک و آب
2-3 بازتابندگی طیقی برگ سبز
2-4 بازتاباندگی طیفی انواع سنگهای معدنی
2-5 نمودار فرمت BIL
2-6 نمودار فرمت BSQ
2-7 استفاده از سیستمهای سنجش از دور برای تصاویر چند بعدی
2-8 مسیر زمینی ماهواره لندست
2-9 تشریح دستگاه عکسبرداری
2-10 مشاهده پائین ترین نقاط بر روی زمین
2-11 تواناییهای سیستم در مشاهده بر اجسام برجسته
2-12
2-13 اندازه گیری سیگنال بازگشتی و زمان تأخیر آن
2-14 ایجاد میدان مغناطیسی بر روی امواج الکترومغناطیسی
2-15 جهت و مسیر پرواز
2-16 نمایش دیافراگم آرائی
فهرست جداول
شماره عنوان صفحه
1-2 انواع امواج الکترومغناطیسی و مشخصات آن
2-2 انواع باندهای راداری
مقدمه
این گزارش بر مبنای بررسی های زمین شناسی معدنی تنظیم شده است که با استفاده از داده های سنجنده TM ماهواره لندست 5 در منطقه ای در حدود 50 کیلومتری جنوب ریگان- بم- کرمان صورت گرفته است.
در این بررسی ها سعی شده که توانایی و قدرت اطلاعات TM در تفکیک واحدهای لیتولوژیکی واقع در منطقه و همچنین نمایش خط واره ها و گسل های اصلی آزموده شود. در حالی که مهمترین و اصی ترین تلاش ما برای به نقشه در آوردن کانیهای رسی که در ارتباط با زونهای آلتراسیون ناشی از محلولهای ئیدروترمال هستند در ادامه صورت گرفت.
اصولا به علت مقیاس خاص تصاویر ماهواره ای که در حدود ماهواره لندست و سنجنده این مقیاس در حدود است، از این اطلاعات عمدتاً در اولین فاز پی جویی مواد معدنی استفاده می شود. در این فاز عملیات پی جویی به واسطه این مقیاس کوچک نقاط امیدبخش که می تواند در مراحل بعدی مورد اکتشاف ژئوفیزیکی و یا ژئوشیمیایی قرار گیرد، استخراج می شود. بسیار حائز اهمیت است که از اطلاعات طیفی TM ماهواره لندست امروزه برای اکتشاف بسیاری عناصر استفاده می شود از قبیل اورانیم مس، سرب، روی، نقره، تنگستن- طلا، نفت و کانیهای صنعتی. منقطقه مورد بررسی از نظر اکتشاف و پی جویی منابع مس پروفیری مورد نظر شرکت اکتشاف ملی مس ایران بوده است و فعالیت های این شرکت مرحله پی جویی و اکتشاف مقدماتی را پشت سر گذاشته است و وارد اکتشاف نیمه تفضیلی شده است. بنابراین با شناخت و آگاهی کافی که ما از منطقه و نوع کانی سازی و پراکندگی در منطقه داشتیم، کافی بود که بین اطلاعات ماهواره ای پردازش شده و نقشه های زمین شناسی و ژئوشیمایی آماده شده ارتباط برقرار کنیم. تا در نهایت با روش یا کلیدی دست پیدا کنیم. که در موارد دیگر که پروژه پی جویی و اکتشاف روند طبیعی خود را طی می‌کند، بتوانیم بعنوان اولین فاز پی جوئی از این کلید استفاده کنیم.
نمودار زیر هدف ما و روند کلی برنامه ما را بیان می‌کند:
زمانیکه سنگهای آذرین اسیدی تا حد واسط تحت تأثیر محلولهای گرمایی قرار می گیرند، دگرسان شده و کانیهای آنها تبدیل به کانیهای رسی می شوند پس ما با برجسته ساختن رسها در روی تصاویر ماهواره ای می توانیم به عامل بوجود آوررنده «احتمالی» آنها یعنی آلتراسیون محلولهای ئیدروترمال پی ببریم. پس آنچه که در بالا به عنوان پردازش اطلاعات بیان شد، عمدتاً در جهت برجسته نمودن رسها انجام شده است.
برای این برجسته سازی و تشخیص راحت تر رسها روی سطح زمین ابتدا اطلاعات خام هفت باند TM غیر از باند 6 که در محدوده طول موج مادون قرمز حرارتی قرار دارد. نرمالیزه شد. سپس از تصاویر ترکیبی مختلف استفاده کردیم. که درنهایت نتیجه ای که حاصل شد این بود که تصویر ترکیبی 1-4-7 (R-G-B) و تصویر ترکیبی 1-5-7 (R-G-B) قدرت تشخیص بالاتری را نسبت به تصاویر دیگر در اختیار ما قرار دهد.
با کمک این تصاویر تا حد 70 الی 80 درصد واحدهای لیتولوژیکی را می توان تفکیک کرد. و کاربر ماهر و با تجربه می تواند با استفاده از این دو تصویر ترکیبی و تجزیه- تحلیل رنگهای موجود در تصاور ترکیبی محل واقع شدن رسها و سنگهای آلتره شده را مشخص کند.
روش دیگر استفاده از تصاویر حاصل ازتقسیم باندهای طیفی یکدیگر. باتوجه به اینکه انواع رسها در باند 5 طیفی TM ماکزیمم بازتابش و در باند 7 طیفی TM حداقل بازتابش را دارد نسبت طیفی می تواند تا حدی زیادی وجود رسها از دیگر واحدهای زمین شناسی تفکیک کند.
روش دیگر پردازش استفاده از تکنولوژی مؤلفه های اصلی و آنالیز آنهاست. با استفاده از این تکنیک می توان باندهای طیفی مختلف را در یک سیستم n بعدی- n تعداد باندهای مورد نظر است. تجزیه و تحلیل کرد و در نهایت تصاویری به دست می آورد که حاوی اطلاعات مختلفی می باشند که بنا به هدف کاربر قابل استفاده میباشدو در نهایت باندهای از سنجنده TM که برای برجسته کردن رسها مناسب تشخیص داده شده اند عبارتند از 1 و 4 و 5 و 7.
کار پردازش اطلاعات تماماً توسط نرم افزار Idrisi-2 انجام شد و در نهایت برای آنکه بتوانیم به سهولت کار ادغام داده های پردازش شده و نقشه زمین شناسی هم مقیاس با آنها را انجام دهیم از یک سیستم GIS استفاده کردیم. به این صورت که ابتدا از تصویر ترکیبی 1-4-7 بعنوان نقشه پایه مورد نظر استفاده کردیم و نقشه زمین شناسی که عبارت بود ازواحدهای لیتولوژیکی، گسلها و خط واره ها، مناطق آلتره شده ئیدروترمالی- که بسیار مورد نظر ما بود- مسیر رودخانه ها و نیز خطوط طول و عرض جغرافیایی روی آن مشخص شدند. و سپس از تصاویر پردازش شده دیگر برای تأئید تفسیر و حتی در مواردی در اطلاعات زمین شناسی اعلام شود توسط نقشه استفاده شد.
فصل اول:
تاریخچه سنجش از دور
کلیات
در این فصل تاریخچه ای از بوجود آمدن علم و تکنیک سنجش از دور بیان شده است و روند پیشرفت این شاخه از عمل از آغاز تا کنون مورد بررسی قرار گرفته.
همچنین به معرفی انواع ماهواره های موجود و کاربرد هر یک از آنها پرداخته و سیستم های هوایی را مورد نقد و بررسی قرار داده ایم که ازآن جمله می توان رادار هوائی،سکوهای فضایی، سکوهای زمین آهنگ، سکوهای خورشید آهنگ و سایر ماهواره ها اشاره کرد.
1-1) تاریخچه مختصری از سنجش دور
سنجش از دور بدون دو دستاورد مهم زیر نمی توانست وجود داشته باشد:
الف) توانائی دور شدن از زمین به حد کافی به طوری که بتوان چشم انداز ارزشمندی به سطح زمین داشت.
ب)اختراع راه های اخذ تصویر.
اولین بالون هوایی گرمی که انسان بر روی آن سوار بود در سال 1783 میلادی به هوا رفت واولین روش ضبط تصویر در سال 1839 اعلام شد.ولی بیست سال بعد این دو دستاورد جدید با همدیگر تلفیق شدند و آن وقتی بود که «گاسپار» توانست با یک بالن به بالا رفته و از آسمان دهکده ای را در نزدیکی پاریس عکسبرداری نماید.
در یک قرن بعد کاربردهای نظامی، پیشرفت سنجش از دور را شدت بخشیدند. در خلال جنگ داخلی آمریکا (65-1861) افراد یونیون به وسیله بالن به بالا فرستاده شدند تا موقعیت دفاعی کنفدراتها در اطراف ریچموند را عکسبرداری کنند. شناسائی با عکاسی هوایی با استفاده از هواپیمایی موتوردار در خلال جنگ جهانی اول به وقوع پیوست (18-1914) که اولین کاربرد مؤثر عکسهای هوائی را در زمینه های مختلف مثل کارتوگرافی جنگلبانی و زمین شناسی در سالهای بعد ممکن ساخت در طول دهه های 1920 و 1930 دوربینها، فیلمها و وسایل تفسیر عکسهای هوایی به طور قابل توجهی پیشرفت کردند. شناسائی با عکس هوائی در جنگ جهانی دوم رل مهمی را در بسیاری از عملیات نظامی بازی کرد. قبل از جنگ و در خلال آن رادار بوجود آمد و توسعه یافت و از سنجنده های فروسرخ حرارتی در خلال جنگ به طور آزمایشی استفاده شد.
در طول دهه 1950 عکاسی فرو سرخ رنگی جای خود را در مطالعات پوشش گیاهی باز کرد و رادار هواپیمایی پهنونگر معرفی گردید. رادار با دریچه مصنوعی (SAR) با بوجود آمدن موفق پردازشگر نوری بوجود آمد. در همان دهه فنون عکاسی و مهارتهای تفسیر با پرواز هواپیماهای جاسوسی مافوق صوت U2 آمریکایی برفراز خاک شوری سابق به پیشرفتهای نائل گردید.
از اوایل دهه 60 به این طرف تعدادی از ماهواره های شناسائی نظامی در مدار بودند که خیلی ازآنها تصاویری بررسی فیلم عکاسی ضبط می کردند. عموماً فیلم های برداشته شده در قوطی های سربسته از ماهواره بیرون انداخته شده و وارد جو زمین می شوند و با چتر نجات شروع به پائین آمدن می کردند که به وسیله هواپیما قبل از رسیدن به زمین گرفته می شدند. دلیل این کار این بوده است که هر کدام از ابرقدرتها بدین وسیله مطمئن شوند که رقیب دیگر خودش را برای جنگ آماده نمی کند. ماهواره های مدرن شناسائی می توانند اجسامی کوچکتر از ده سانتی متر را بر روی زمین تشخیص دهند. این ماهواره اصولاً نظامی و محصولات آنها محرمانه است. ما در این فصل به ماهواره های غیر نظامی که اصطلاحاً ماهواره های منابع زمینی نامیده می شوند خواهیم پرداخت.
سنجش از در غیر نظامی از فضا در سال 1959 با مخابره عکس های تلویزیونی نه چندان خوب از ماه توسط ماهواره «لونای» شوری و اخذ عکس از سطح زمین توسط ماهواره “Explorer-6” آمریکائی آغاز شد. با تصمیم آمریکا برای فرستادن انسان به کره ماه ابزارهای سنجش از دور متعددی بر روی ماهواره ای که در دهه 1960 به دور ماه می چرخیدند تعبیه گردید. این ابزارها بایستی قبل از گذاشتن بر روی ماهواره توسط هواپیما بر روی زمین آزمایش شدند که خود تشویق گر عکاسی و سیستم های اسکن کننده برای کاربری های متعدد و وسیع بر روی زمین که ما امروز آنها را می شناسیم گردید.
سنجش از دوره کره زمین توسط ماهواره های بدون سرنشین در آوریل 1960 با پرتاب کردنTIROS اولین سفینه از سری ده سفینه
Television and Infrored baservation satellites آغاز شد که پیشاهنگ ماهواره ای مدار پائین هواشناسی امروز به شمار می روند.
ماهواره های “TIROS” یک جفت دوربین مینیاتوری تلوزیونی و چندین رادیومتر اسکن کننده فروسرخ و یک سنجنده غیر تصویری امواج زمین با خود حمل می کردند. از آن تاریخ تا به حال قابلیت تفکیک مکانی و ظرفیت اطلاعات طیفی تصاویر ماهواره ای به طور قابل توجهی بهبود یافته است. تاریخچه سنجش از دور از مدار زمین از دهه 1960 به این طرف را به راحتی با پیشرفتهای ماهواره های هواشناسی قبل از توحه به سایر زمینه ها می توان مشخص کرد. فهرست اسامی سری ماهواره های مختلف هواشناسی که “TIROS” را دنبال نمودند به جهت عملیات آنها بعد از پرتاب و یا نامگذاری آنها به نام بنگاههایی که آنها را پرتاب کردند گیج کننده است. آخرین “TIROS” در اوایل 1965 به فضا پرتاب شد و بعضی از آنها تا 1968 نیز کار می کردند.
سری دوم عبارت اند از 9 ماهواره بود که بین 1966 و 1969 پرتاب شدند. این تاریخهای عملیاتی آنهاست و شامل سالهای تمرین و تجربه آنها نمی باشد. این ماهواره ها (TIROS Opietational systeme) TOS نامیده می شدند، با این همه این ماهواره ها به نامهای ESSA-1 تا 9 نامگذاری شده بودند که مخفف:
Environmental Scineces service Adminesteartion آمریکا که اداره کننده آنها بوده است می باشد. سری سوم عملیاتی TOS شامل شش ماهواره بود که بین 1970 و 1976 پرتاب شدند و بسیاری از آنها در نامگذاری دوباره به نام NOAA-1 و غیره نامیده شدند که مخفف Oceanic and atmospheric Admineastration National می باشد این ماهواره با یک سیستم اسکن کننده خطی به نام
(Advanced very high Resolution radiometr) AVHRRمجهز بودند که برای دریافت طیف بینشی، فروسرخ نزدیک و فروسرخ حرارتی به کار می رفتند و اندازه پیکسل آنها به کوچکی یک کیلومتر بود. بعلاوه در آنها سنجنده ای فروسرخ و کهموج آزمایش اتمسفری برای اندازه گیری فرابنفش خورشیدی که در برخورد با اتمسفر به فضا پراکنده می شود و نیز تبادل انرژی زمینی کار گذاری شده بود.یک خاصیت غیر هواشناسی تصاویر AVHRR توانایی آنها در تهیه نقشه تغییرات پوشش گیاهی در اشل جهانی بود.
بین سالهای 1964 تا 1978 سنجنده های مختلفی بر روی ماهواره های سری “Nimbus” که توسط ناسا اداره می شدند آزمایش شد. همچنین وسایل مختلفی که بعدها در ماهواره های TIROS.N به کار گرفته شد بر روی آنها آزمایش شد، از جمله اسکنرهای رنگی ساحلی که سنجنده ای حساس به درخشندگی کلروفیل بود.
سری ماهواره های هواشناسی نظامی آمریکا، کوربین، ویدیکان و استکنر در آنها به کار گرفته می شد و داده ها را مستقیماً به کشتی های در حال سفر در اقیانوسها مخابره می کنند مدت زیادی هست که سرگرم فعالیت اند و به نام
(Defence Metoorological satellite program) DMSP می باشند.
سری ماهواره های زمین آهنگ که بر روی خط استوا و در فاصله خیلی بالاتر قرار گرفته و نسبت به زمین ساکن هستند در سال 1967 با پرتاب
Application technology satellite) ATS-1) که دوربین اسکن کننده چرخان برای تولید یک تصویر از بیشتر نقاط نیم کره غربی در مدت 25 دقیقه را در خود نگه داشت آغاز شد ماهواره های چند ملیتی دیگری که دستگاههای پیشرفته بیشتری در خود داشتند به دنبال آمدند.
غیر از مثالهای نظامی در اواخر دهه 80 ماهواره های هواشناسی و داده هایی که از آنها اخذ می شدند توسط مؤسسات ملی و بین المللی اداره می دشند و هنوز اداره می شوند. این سازمانها عبارتند از: NOAA در آمریکا، (European Space Agency)ESA و (World Metoorological Organization) WMO و غیره….
عکسبرداری از زمین به طور سازمان یافته به وسیله فضانوردان در پروازهای Gemini در طول سالهای 1965 بنیان گذاری شد. این عکس برداری ها برای مشخص های زمینی و زمین شناسی انتخاب شده و برای سایر مقاصد و همچنین پدیده های اقیانوسی مثل درخشندگی ناشی از بازتاب جالب امواج در نظر گرفته می شدند. این مطالعات توجه زیادی را در جامعه سنجش از دو غیر نظامی به خود جلب نمود که به ایجاد یک ماهواره قادر به ضبط تصاویر با قدرت تفکیک بالا برای ادامه مطالعات زمینی منجر شد.
یک اسکنر بینشی و فروسرخ (Multi Specral Scanner) MSS که اندازه پیکسل آن 80*80 متر بود و یک سیستم دوربین تلویزیونی ویدیکان (vidican) بر روی نسخه اصلاح شده ماهواره (Nimbuse) کار گذاشته شد که
(Earth Resources Technology Satellite) ERTS نام گرفت. این ماهواره که در ژوئیه 1972 پرتاب و نامش بعدها به لندست یک تغییر یافت این ماهواره از سری لندستها گردید.
این ماهواره داده هایی را که جامعه سنجش از دور خارج از جامعه هواشناسی لازم داشت فراهم نمود. لندست 2 و 3 مشابه لندست اول بودند ولی لندست چهارم و پنجم که در سالهای 82 و 84 پرتاب شوند دارای وسایل پیشرفته هستند. سنجنده
(Thematic Mpper) TM در لندست چهارم و پنجم جای RBV را گرفت. این سنجنده بیشتر به سمت فروسرخ بازتابی رفته و در مقابل 80*80 متر اندازه پیکسل MSS اندازه پیکسل 30*30 متر می باشد ولی MSS هنوز هم همان اندازه پیکسل 80*80 متر (79) متر را دارد تا از این رو تداوم داده ها برقرار باشد.
در طول دهه 170 اوایل دهه 80 داده های لندست با قیمت ارزان به طور مساوی در اختیار جامعه دانشمندان و سایر مصرف کنندگان قرار می گرفت. در سال 1985 عملیات لندست به کمپانی خصوصی “EOSAT” واگذار شد. این پایان دوره کاربری سنجش از دور به صورت تجربی و شروع دوره اداره عملیات به صورت تجارتی به شمار می رود. قیمتها هم اکنون به صورت تجارتی بوده و داده ها با توافق کپی رایت (حقوق محفوظ) در اختیار قرار میگیرد. ولی دسترسی به داده ها بدون در نظر گرفتن ملیت هنوز هم رعایت می گردد. در طول دهه 80 سازمانهای متعددی در بیرون آمریکا ایستگاه گیرنده زمینی خودشان را برای دریافت مستقیم داده ها از ماهواره لندست داشتند و قادر به فروش تصاویر تحت اجازه “EOSAT” بودند. و هم اکنون نیز به همین طریق انجام می شود.
نخستین سری ماهواره های سنجش از دور غیر آمریکائی توسط سازمان فضائی فرانسه که “SpoTi” نامیده شد، در سال 1986 به فضا پرتاب شد. این اولین سیستم پوش بروم در یک ماهواره بدون سرنشین بود و برای اولین بار تونایی برداشت تصاویر به طریق سه بعدی را داشت که این عمل با نگاه مایل ماهواره انجام می شود. مثل نسل جدید سری لندست اسپارت بر اساس سازمان تجارتی اداره می شد. در 1987 ژاپنی ها با پرتاب
ماهواره MOS-1 (Marine Observation Satellite) و در سال 1988 هندیها با ماهواره IRS-1 وارد بازار رقابت تجارتی شد.
نقطه عطف دیگری در تاریخ سنجش از دور ماهواره
(Heat Capacity Mapping Mission) HCMM بود که در سال 1987 پرتاب و عمرش خیلی کوتاه بود. این ماهواره دوباره در روز تصاویر فروسرخ حرارتی را برای تعیین اینرسی حرارتی برمی داشت. و ماهواره “Stasat” نیز در سال 1987 که نخستین ماهواره “seasat” نیز در سال 1978 که نخستین ماهواره راداری بود در فضا پرتاب شد ولی عمر آن فقط 104 روز به طول انجامید. رادارهای تصویر بردار نیز بر روی سه شاتل پرواز داده شده و سایر سیستم های مختلف رادار (SAR) برای ماهواره های آینده برنامه ریزی شده اند.
پیشرفت سنجش از دور ماهواره ای یک موفقیت اساسی برای ناسا و دانشمندان و شرکتهایی که تحت قراردادهای ناسا کار می کنند به شمار می رود. در نتیجه منابع مالی ناسا و سیاست بازار آزاد در مورد سیستم های تجربی عامل پخش خیلی ارزان داده ها چنین پیشرفتهایی حاصل شده است.
اتحاد جماهیر شوروی و جمهوری خلق چین چندین ماهواره سنجش از دور در مدار قرار داده اند ولی داده های آنها به طور گسترده ای در میان جامعه سنجش از دور پخش نشده است. از این رو شوروی سابق بعضی از داده های با قدرت کیفیت خیلی بالای خود را از سال 1988 به این طرف در غرب به معرض فروش گذاشته است. پرتاب “spat” فرانسوی در سال 1986 و برنامه های آینده ماهواره های پیشرفته اروپائی، ژاپنی و هندی و کانادائی نشان می دهد که انحصار ماهواره های سنجش از دور از دست آمریکا خارج شده است. بیشتر شدن حق انتخاب داده های موجود فرا رسیده. ولی تمایل به اداره تجارتی و خودکفا شدن ماهواره های در حال ساخت و در حال عملیات نشان می دهد که مصرف کنندگان بالقوه بایستی مواظب سرمایه گذااری خود را در امر دادهها باشند. پیشرفتها در سنجش از دور مداری به پیشرفت سیستم های هوائی نیز کمک نموده است هم اکنون انواع گسترده سنجنده های چند طیفی، فروسرخ بازتابی و فروسرخ حرارتی ورادار پهلونگر یا (SLR) Side Ways Looking Radars در بازار موجود است که توسط شرکت های خصوصی و یا دولتها ساخته شده اند جهت پیشرفت از سیستم اسکنرهای مکانیکی دور شده و به سیستم سنجنده های آرایه ای مثل پوش بروم و آرایه های دو بعدی ترکیب می شوند. مطالعات زیادی برای آزمایش قدرت تفکیک طیفی انجام گرفته است. که خیلی مفیدند. با توسعه طیف سنجهای تصویری تجربی مثل طیف سنج های هوایی یا (Air Borne Imaging Spectrometer)AIS
در سال 1983 و طیف سنج تصویری بینشی و فروسرخ یا
(AIR Borne Visible and Infrared Imaging Spectrometer)AVIRIS در 1987 در آینده سیستم های بهتری را خواهیم داشت. اینها داده هائی را در دامنه طیفهای بازتابی با قدرت تفکیک طیفی 10 تا 20 میلیمتر ارائه می دهند، ولی قادرند فقط باریکه ای در حدود چند ده پیکسل را جارو کنند. در مورد AVIRIS تعداد 200 باند موجود است که دردسر انبار و پردازش داده های اضافی را به دنبال خواهد داشت خصوصاَ اگر از نظر بتوانیم باریکه وسیعی را با این ابزار جارو کنیم.
1-2)- سیستم های هوائی
سنجش از دور از طریق هواپیما چندین مزیت بر سنجش از دور از طریق فضاپیما دارد ولی دارای عیوبی نیز هست. تجهیز مجدد هواپیما با سنجنده های مختلف مناسبتر و راحتتر بوده و ضبط تصاویر در هر روزی به راحتی انجام پذیر است. همچنین با پرواز در ارتفاع پائین به دست آوردن تصاویر با قدرت تفکیک مکانی دقیق تر و بدون اثرات اتمسفر امکان پذیر است. در میان عیب های تصویر برداری هائی یکی اینکه هواپیما در معرض تکانهای مختلف قرار دارد که اعوجاج تصاویر را باعث می شوند و دیگر اینکه گاهی گرفتن اجازه پرواز برای نقاط حساس تقریباً غیر ممکن است.
1-3) عکسهای هوائی و سیستم های اسکن کننده هوائی
برای پوشش منطقه ای از زمین با عکاسی سه بعدی هوائی خلبان سعی می‌کند که در یک خط مستقیم و در ارتفاع ثابت پرواز کند. در هنگام پیمودن از یک طرف به طرف دیگر منطقه یک سری عکس هائی که با همدیگر در طول خط پرواز در حدود 60 درصد همپوشی دارند را بر می دارد. وقتی که به آخر منطقه مورد نظر رسید هواپیما دور زده و به موازات خط پرواز قبلی و در همان ارتفاع پرواز می‌کند به طوری که خط پرواز قبلی و بعدی حدود 20 درصد همپوشی داشته باشند. این عمل تا پایان پوشش کامل منطقه تکرار می گردد. شکل (1-1).
بدبختانه چندین فاکتور مختلف می توانند در هندسه عکسهای هوائی دخالت داشته و اعوجاج آنها را باعث می شوند. بعضی از آنها در شکل 1-2 نشان داده شده اند. اگر دوربین دقیقاً عمود بر زمین قراول رفته باشد مقیاس عکس در مرکز آن بزرگ تر بوده و به طور ناهمگن به جهت اطراف کوچک تر می گردد ولی اگر دماغه هواپیما به پائین یا بالا برود و یا بالهای آن با همدیگر در یک تراز نباشند آنگاه تصویر بیشتر معوج گردیده و اشل آن در کناره ها و نوشته های عکس یکسان و یا حداقل متقارن نخواهد بود. این اعوجاجها را می توان با نصب یک سکوی پایدار که همیشه تراز دوربین را بدون در نظر گرفتن وضعیت هواپیما حفظ می‌کند رفع نمود. مقایس متوسط عکس ها با ارتفاع پرواز و توپوگرافی زمین و یا اگر خلبان به علت حرکات هوا و غیره نتواند همان ارتفاع پرواز را در طول تمام خط حفظ کند تغییر خواهد داد.
شکل 1-1. (a)الگوهای پرواز در یک نقشه برداری هوائی و روابط همپوششی بین عکس های هوائی، برای سادگی چارچوب فقط در عکس آخر و خط اول و در عکس اول در خط بعدی نشان داده شده است. (b) در عمل بسیاری وقت ها باد جانبی باعث می شود که عکس های بعدی در امتداد خط پرواز نباشند.
شکل1-2 شمای بعضی از اعوجاجهای عکس های هوائی به جهت تغییر وضعیت هواپیما
سیستم اسکنر را می توان به جای دوربین بر روی هواپیما نصب نمود و هواپیما را مثل شکل (1-1) پرواز داد. برای جلوگیری از اعوجاجهای ناشی از ناایستاییها در طول پرواز که بر روی هوائی تأثیر می گذارد معلول است که یک سیستم اسکن کننده هوائی بر روی سکوی ضد نا ایستائی در روی هواپیما نصب می کنند .
1-4) رادار هوائی:
تصویر رادار هوائی از یک سری خطوط به طریقه ای مشابه با تصویر اسکنر درست می شود ولی یک استثنا وجود دارد تصاویر رادار یک طرف مسیر زمینی سکو را جارو می‌کنند. اگر یک رادار هوایی در ارتفاع 2000 متری پرواز کرده و با یک زاویه گودی 20 درجه در دامنه دور و 70 درجه در دامنه نزدیک عمل کند آنگاه باریکه ای به عرض تقریبی 8/5 کیلومتر را پوشش می دهد. شکل (1-3)
به طور کلی قدرت تفکیک به دست آمده توسط سیستم رادار در امتداد دامنه (امتداد عمود بر خط پرواز) و راستای آزیموت (موازی خط پرواز) متفاوت است. قدرت تفکیک دامه (Rr) بستگی به طول زمان پالس (ضربان) رادار (t) و زاویه گودی ( ) دارد و با تساوی روبرو نشان داده می شود:
(1-1)
که C عبارت است از سرعت نور. این بدان معنی است که قدرت تفکیک در تئوری کوچکترین اندازه را در دامنه دور دارد این درست برعکس چیزی است که انتظار داریم. برای یک طول ضربان معمول از میکرو ثانیه قدرت تفکیک دامه در لبه نزدیک (با زاویه گودی 70 درجه) با توجه تساوی فوق 44 متر می باشد در حالی که این بهبود تئوریکی قدرت تفکیک با افزایش دامنه هرگز به حد کمال نمی رسد.
قدرت تفکیک آزیموت بستگی به آن دارد که بدانیم سیستم با یک روزنه حقیقی کار می‌کند و یا با روزنه مصنوعی. در یک سیستم با روزنه حقیقی چون ستون رادار با افزایش فاصله گشادتر می شود. بنابراین قدرت تفکیک با افزایش فاصله از آنتن افزایش پیدا می‌کند. چون پهنای ستون با افزایش اندازه آنتن کوچکتر می گردد لذا قدرت تفکیک آزیموت (Rr) را می توانیم با تقریب از فرمول زیر محاسبه کنیم؛
(1-2)
Sr: اریب فاصله نقطه زمینی از آنتن مطابق شکل 1-3
: طول موج
D: طول آنتن
برای باند X رادار ( ) با آنتنی به طول 5 متر قدرت تفکیک آزیموت در دامنه نزدیک در شکل (1-3) عبارت خواهد بود از 9/8 متر ولی در دامنه دور مساوی 6/25 متر خواهد بود.
شکل(1-3). هندسه عمومی برای یک رادارهوائی. فاصله آنتن از یک نقطه بر روی زمین دامنه اریب خوانده می شود. (Sr’slant Range) اگر هواپیما در ارتفاع 2000 متری پرواز کند، زاویه گودی 70 درجه در دامنه اریب 2128 متر و زاویه 20 درجه در دامنه 5847 متری حاصل می شود. دامنه زمینی هر نقطه فاصله ای بین نقطه بر روی زمین از نقطه ای در زیر فاصله عمودی گرفتن می باشد. در این مثال لبه نزدیک در برد زمینی به فاصله 727 متر در برد دور معادل 5847 متر می باشد و عرض باریکه ای که توسط رادار جارو می شود. 77/4 کیلومتر است.
قدرت تفکیک دامنه به طول ضربان و زاویه گودی بستگی دارد اینها با تغییر ارتفاع هواپیما تغییر نخواهد کرد چیزی که اتفاق میافتد عرض باریکه چهار برابر خواهد شد. ولی قدرت تفکیک آزیموت متناسب با برد اریب دارد. و چون این فاصله چهار برابر می شود بنابر این قدرت تفکیک آزیموت چهار برابر ضعیف تر خواهد بود که در نتیجه 36 متر در دامنه نزدیک دارد و 102 متر در ثانیه دور خواهد بود.
باید توجه داشته باشیم که برای رسیدن به قدرت تفکیک آزیموت قابل مقایسه در رادار با روزنه حقیقی در باندها، جائی که طول موج هشت برابر بزرگتر از باند X می باشد احتیاج به آنتن هشت برابر بزرگتر است تا آنرا جبران کند یک آنتن به طول 40 متر تقریباً غیر ممکن است چون از طول هواپیما بزرگتر است. به همین جهت است که تفکیک روزنه مصنوعی رادار خیلی مهم است.
اگر تصویر رادار را نمایش دهیم موقعیت هر نقطه بر روی زمین با توجه به فاصله زمانی بین ارسال جریان و دریافت اکوی آن (مثلاً با توجه به دامنه اریب) بر روی آن نشان داده می شوند آنگاه مقیاس افقی در دامنه نسبتاً فشرده شده و در دامنه دور منبسط می شود. تصحیح مقیاس قدرت تفکیک دامنه زمینی نسبتاً عمودی و ساده است و در بسیاری از سیستم های تصویر گر رادار مدرن استاندارد شود.
1-5)سکوهای فضائی
دوربین یاسایر سیستم های تصویرگر به طور ایده آل در مدار قرار می گیرند تا منطقه بزرگی از سطح زمین را به طور مرتب تصویر برداری نمایند. عکاسی ای که در آن قدرت تفکیک بالایی فراهم است خیلی مفید است، ولی لازمه این کار برگرداندن فیلم به زمین است. ولی تصاویر رقومی را در حالی که ماهواره در مدار خود گردش می‌کند می توان به زمین مخابره کرد. معمولاً غیر از رادار با روزنه مصنوعی قدرت تفکیک سایر داده های ماهواره ای از قدرت تفکیک داده های هوایی ضعیف تر است. با اینکه تشعشع توسط یک سیستم نوری تلسکوپی بر روی سنجنده ها متمرکز شده است.
مدار ماهواره ای بیضوی است ولی ماهواره های سنجش از دور در مداری قرار می گیرند که تقریباً دایره ای است. قانون جاذبه حکم می‌کند که ماهواره های با مدار پائین تند تر از ماهواره های با مدار بالاتر حرکت کنند. چون مدار دورتر طولانی تر از مدار نزدیک تر است بنابراین ماهواره با مدار بالاتر مدت طولانی تری از مدار نزدیک تر لازم دارد تا یک دور کره زمین را بپیماید.
برای ماهواره با مدار دایره ای به شعاع RO (که از مرکز کره زمین محاسبه می شود) سرعتV که با آن که با آن حرکت می‌کند از فرمول زیر محاسبه می شود.
G: عدد ثابت جاذبه جهانی است ( )
M: توده زمین ( )
مدت زمان لازم برای تکمیل یک ملار (P) از فرمول زیر محاسبه می شود:
(1-4)
شعاع زمینی Re در حدود 6371 کیلومتر است، در ارتفاع h، مدار ماهواره را می توان به سادگی از فرمول زیر محاسبه نمود:
(1-5)
تا ارتفاع 180 کیلومتر، اتمسفر زمین خیلی غلیظ است و اجازه حرکت مداری را نمی دهد. در مدار پائین تر یعنی بالای 180 کیلومتر جائی که هنوز اثری از اتمسفر وجود بر اثر اصطکاک هر ماهواره ای سرعت خود را کم کم از دست داده و رفته رفته به ناحیه اتمسفری غلیظ وارد میشود و بر اثر حرکت به کلی خواهد سوخت. ولی اگر مدار را چند صد کیلومتر بالاتر بگیریم اصطکاک اتمسفری به قدری کم است که ماهواره می تواند تابی نهایت در مدار خودش حرکت کند و باقی بماند.
صفحه یک مدار بایتی همیشه از مرکز زمین بگذرد در هر جهت نسبت به زمین میتواند باشد. طبق قرارداد اگر زاویه مدار با خط استوا بیشتر از 45 درجه باشد ماهواره را قطبی نامند، در حالی که اگر این زاویه کمتر از این مقدار باشد آن را استوایی می گویند.
شکل (4-1)
شکل (1-4) در یک مدار ماهواره، زاویه بین صفحه مدار و خط استوای زمین به نام زاویه کجی نامیده می شود. اگر ماهواره دقیقاً از قطب تا قطب عبور کند این زاویه 90 درجه خواهد بود. اگرمدار ماهواره در جهت گردش زمین بگردد آنگاه کمتر از 90 درجه خواهد بود و اگر برخلاف گردش زمین بگردد این زاویه از 9 درجه بیشتر است.
قصد صفحه مداری این است که در جهت ثابت و بدون در نظر گردش زمین در فضا باقی بماند. ولی نیروهای مختلفی مثل نیروی جاذبه خورشید ماه و زمین بر ماهواره تأثیر می گذارند و سعی دارند آنرا از مدار خارج کنند. این مزاحمتها را می توان مجهز نمودن ماهواره با یک دستگاه تنظیم مدار که بر روی آن نصب می گردد جبران نمود. این دستگاه با استفاده از جتهای گازی ایستایی مسیر ماهواره را حفظ می‌کند.
جهتهای مشابه ای برای تنظیم های کوچک مدار به کار می روند. سیستم های کنترلی مجدداً گاز را کافی برای مصرف سالهای زیادی در خود ذخیره دارند. تعجب آمیز نیست که با تمام شدن گاز جتهای تنظیم مدار با این که ماهواره هنوز قادر به کار است اما بازنشسته شده وعمر آن به پایان می رسد.
1-5-2)سکوهای زمین آهنگ:
حرکت مداری بدین معنی است که ماهواره موقعیت خود را نسبت به نقطه ای بر روی زمین تغییر می دهد. ولی وضعیتی وجود دارد. که در آن حرکت مداری ماهواره و چرخش زمین به دور خودش می تواند هماهنگ باشد. به این نوع مدارها زمین آهنگ گویند که پریود آن مثل پریود چرخش زمین بوده و حرکت ماهواره هم جهت گردش زمین می باشد. پریود مداری دقیقاً 24 ساعت نیست، زیرا این مدت چرخش زمین در رابطه با خورشید می باشد که 24 ساعت است. این چرخش معادل 23 ساعت و 56 دقیقه است که زمین لازم دارد تا یک دور نسبت به ستارگان ثابت بچرخد. تساوی های (1-2) و (1-5) را می توان برای نشان دادن مدار دایره ای زمین به کار برد و ارتفاع هر مدار بایستی 35786 کیلومتر باشد تا ماهواره نسبت به زمین ثابت بماند. اگر ماهواره در مدار دایره ای زمین آهنگ با درجه کمی صفر قرار داشته باشد آن گاه ماهواره بر یک نقطه فرضی روی زمین ثابت خواهد بود. این نقطه بر روی خط استوا می باشد و در این صورت گفته می شود که ماهواره در مدار ثابت زمینی قرار دارد.
موقعیت ثابت نسبت به زمین و مدارهای زمین آهنگ با زاویه کجی خیلی کوچک برای ماهواره های هواشناسی مفید است زیرا آنهایی که بایستی زمین را از راه دور نگاه کنند در یک نگاه تقریباً یک نیمکره از زمین را یده و تصاویر حوزه دید خود را از روی چند بار به زمین مخابره کنند.
این مدار برای ماهواره های مخابراتی نیز مفید است. یکی از مشخصات اصلی تصاویری که از نقطه ای ثابت نسبت به زمین برداشته می شوند این است که ارتفاع ماهواره چنان زیاد است که قدرت تفکیک زمینی این تصاویر خیلی ضعیف است.
کوچک ترین دید آنی اجزای سنجنده در طیب بینشی و فروسرخ موج کوتاه در حدود 20 میکرورادیان است که از ارتفاع 25786 کیلومتری اندازه پیکسل آن حدود 720 متر محاسبه می شود. این لزوماً یک کاستی برای کاربردهای هواشناسی محسوب نمی شود زیرا بسیاری از این ماهواره ها با اندازه پیکسل بزرگ تر از این کار می کنند.
1-5-2) سکوهای خورشید آهنگ:
در سنجش از دور به دست آوردن تصاویر از یک منطقه در یک وقع معین از روز از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بنابراین تصاویر همه رویه زمین را می توان با شرایط نورگیری یکسان ضبط نمود. هنگام تصویر برداری روز را برای احتراز از ابرو چرخه گرما و سردشدگی (در تصاویر فروسرخ حرارتی) می توان انتخاب نمود. برای دستیابی به نتیجه مطلوب از فضا ماهواره هایی در ارتفاع خیلی پائین زمین قابل مقایسه است. بنابراین آنها را خورشید آنگاه در مدار قرار داده می شوند. زاویه کجی آنها به طرف غرب تنظیم می شود که با آهنگ چرخش زمین قابل مقایسه است. بنابراین آنها را خورشید آهنگ نامند.شکل (1-5). مدار اینها طوری انتخاب شده است که حرکت ماهواره از شمال به جنوب در روشنایی روز یعنی بر نیمکره روشن شده توسط خورشید بوده حرکت رو به شمال در موقع شب نیمکره انجام می گیرد. به علت چرخش کره زمین درصفحه مداری بعدی، مدار بعدی، رویه زمین را در جای دیگر پوشش می دهد. چون پریود مداری خیلی کمتر از یک روز است، تصاویر را می توان از چندین نوار در عرض 24 ساعت اخذ نمود.
اگر ماهواره های خورشید آهنگ سنجش از دور هر ارتباطی بین 500 تا 1000 کیلومتر قرار داده شده اند. در ارتفاع 800 کیلومتری یک سنجنده با زاویه دیدآنی 20 میکرو رادیان قدرت تفکیک زمینی 16 متر را خواهد داشت که می توان با 720 متر به دست آمده از ماهواره های زمین آهنگ آن را مقایسه نمود. نوع پوشش زمینی که توسط یک ماهواره پیشنهاد شده است را در شکل (1-5) می توان دید. ماهواره اگر زاویه کجی اش 90 درجه باشد از روی قطبین رد می شود. در هر صورت فضاهای حا افتاده بین باریکه های پوشش پر نخواهد شد مگر اینکه پهنای باریکه ماهواره خیلی وسیع باشد. در غیر این صورت با پوششهای روزهای بعد آنها پر خواهد شد. سیستم اسکنر با قدرت تفکیک بالا و عرض باریکه 100 تا 200 کیلومتر می تواند همه کره زمین را در عرض حدود 20 روز پوشش کامل بدهد. در حالی که یک سیستم اسکنر با قدرت تفکیک پائین و با عرض باریکه 100 کیلومتر می تواند همه زمین را در یک روز پوشش بدهد.
کاستی ماهواره های سنجش از دور خورشید آهنگ این بود که امکان مخابره همزمان تصویر اخذ شده همیشه وجود نداشت زیرا در هر موقعیت ماهواره می بایستی یکی از ایستگاههاهی گیرنده زمینی را در حوزه دید خود داشته باشد. در ارتفاع معمولی ماهواره بایستی در داخل شعاع 3000 کیلومتری ایستگاه برای مخابره همزمان داده واقع گردد. اگر در این محدوده ایستگاه زمینی وجود نداشته باشد تصویر اخذ شده از دست خواهد رفت مگر اینکه آنرا توسط یک ماهواره تقویت کننده واسط که در مدار بالاتری قرار دارد و به ایستگاه مخابره کنیم. نصب دستگاه ضبط بر روی ماهواره مستلزم مصرف نیروی برق ماهواره و سنگین کردن آن و گرانی هزینه پرتاب خواهد بود. با تکمیل ایستگاههای گیرنده درتمام نقاط مورد لزوم دنیا این مسئله برای اکثر ماهواره های موجود غیر از ماهواره هندی “IRS-1” حل شده است. در سال 1994 مذاکراتی با کمپانی “EOSAT” در مورد اخذ داده های “IRS-1” و سایر ماهواره های هندی و ژاپنی انجام گرفت که این محدودیت برای ماهواره های مزبور نیز از بین رفت.
شکل (1-5). باریکه زمینی در طول یک روز لندست 1 و 2 و 3 از سری ماهواره های سنجش از دور خورشید آهنگ با زاویه کجی 99 درجه نسبت به خط استوا زاویه کجی 99 درجه یعنی صفحه مداری 81 درجه در خط استوا زمین را قطع می‌کند ولی حرکت آن برخلاف جهت حرکت زمین است.
1-6)سایر ماهواره ها
در مورد تصویر برداری رادار لزومی ندارد که ماهواره های خورشید آهنگ استفاده شود زیرا روشن نمودن زمین به جای خورشید توسط انرژی ضربان (پالس) رادار انجام می شود. برای کارهای اقیانوس شناسی بهتر است سیکل مدار را طوری انتخاب کنیم که ماهواره در مواقع جذر و مد از روی منطقه عبور کند. مزیت رادار فضائی را بر رادار هوایی این است که حتی برای باریکه معمولی 50 کلیومتر اختلاف زاویه گودی بین دامنه دور و نزدیک خیلی کوچک و در حدود 10 درجه است. یعنی زاویه فرود را برای یک کاربرد مخصوص (زاویه فرود کوچک برای اقیانوس شناسی و زاویه فرود بزرگ برای مطالعات زمینی) می توان طوری انتخاب نمود که نمودار هوائی برای زاویه فرود متغیر 50 درجه (از یک طرف باریکه تا طرف دیگر آن) نیز ممکن نیست. تقریباً همه ماهواره های سنجش از دور که به دور زمین می گردند و ما با داده های آنها سر و کار خواهیم داشت در مداری با زاویه کجی 95 تا 100 درجه قرار دارند تا پوشش عرضهای جغرافیایی بیشتری را فراهم نمایند. ولی پیشنهاداتی برایی پرتاب ماهواره هایی با زاویه کجی بزرگتر برای پوشش دادن بیشتر عرضهای جغرافیایی پائین تر مطرح گردیده است. بنابراین شانس بهتری را برای اخذ تصاویر بدون پوشش ابر در مناطق مرطوب به وجود می آید. اما امکان هماهنگ کردن ماهواره های کم ارتفاع و با زاویه کجی زیاد بزرگ امکان پذیر نیست.
گذشته از این کاربردهای غیر نظامی ماهواره های شناسائی نظامی مهم در مدارهای مختلف قرار داده شده اند. معمولاً ارتفاع آنها پائین و کمتر از 300 کیلومتر بوده تا بتوانند قدرت تفکیک زمینی بهتری داشته باشد البته بسیاری از آنها خورشید آهنگ نیستند.
1-6-1)ماهواره های سرنشین دار:
فضاهای پیمای سرنشین در مستلزم بار زیادتر از فضاپیمای سرنشین می باشد و این بدین معنی است که پرتاب و در مدار قرار دادن این نوع ماهواره مشکل تراست. خصوصاً پرتاب ماهواره های سرنشین داری که از نزدیکی قطب عبور کنند بسیار گران تمام می شود. معمولاً زاویه مدار این ماهواره ها مساوی عرض جغرافیایی نقطه پرتاب آنهاست. چون نقاط پرتاب ماهواره های روسها در شمال نقاط پرتاب ماهواره های ناسا که در فلوریدا کالیفرنیا هستند واقع شده اند از مدار ماهواره های آنها در حدود 50 درجه می باشد. به علت کوتاه بودن زمان مأموریت ماهواره های سرنشین دار برای ایده بانی بلند مدت مناسب نمی باشند و حتی در داخل این زاویه نامناسب آنها با خط استوا نیز پوشش کافی و همه جانبه ای را قادر نیستند که فراهم آورند. مأموریت ماهواره های سرنشین دار مثل شاتلها بیشتر برای آزمایش سیستم های مختلف می باشد. مثلاً دستگاه رادار فضائی ای که به وسیله شاتل آزمایش گردید بازسازی و بهینه سازی شده و بر روی رادارست (RADARSAT) کانادا کار گذاشته شد.
چون ماهواره های سرنشین دار قرار است که بر زمین باز گردند م
کاغذ به عنوان حامل اطلاعات مهم جای خود را کم‌کم به دیگر راههای تبادل اطلاعات می‌دهد. در واقع کاغذ دارای معایبی از قبیل انتقال آهسته و پرهزینه اسناد می‌باشد. همچنین شیوه‌های ذخیره‌سازی اطلاعات نیز بسرعت در حال تغییر است و بجای بایگانی انبوه دسته‌های کاغذ از روشهای الکترونیکی استفاده میشود