مقدمه:
دانه¬های روغنی بعد از غلات دومین منبع تأمین انرژی مورد نیاز جوامع انسانی به شمار می‌روند. کنجاله حاصل از فرآیند صنعتی تولید روغن نیز به لحاظ سرشار بودن از پروتیئن یکی از اقلام مهم تغذیه دام، طیور و آبزیان محسوب می¬شود. در حالیکه مصرف روغن نباتی در کشور طی چهاردهه اخیر بعلت افزایش جمعیت حدود 22 برابر شده است.
بدین جهت سالانه بالغ بر یک میلیون تن روغن خوراکی برای مصرف روزانه در سبد غذای مردم و 7/1 میلیون تن کنجاله دانه¬های روغنی برای مصارف دامی وارد کشور می¬سازد.
در حال حاضر مصرف سرانه روغن در کشور 17 کیلوگرم در سال می¬باشد در حالیکه مصرف سرانه مطلوب 5/12 کیلوگرم توصیه شده است، به عبارتی جامعه ما متأسفانه 36 درصد اضافه بر نیاز روغن مصرف می¬نماید. که علاوه بر هدر رفت ارز کشور، تهدید جدی برای سلامت جامعه نیزبه شمار می رود.
کلزا Brassica napus
کلزا با نام علمی Brassica napus با کمتر از 2% اسید اروسیک در روغن و کمتر از 30 میکرومول گلوکوزینولات در کنجاله نوع خاصی از کلزای روغنی می¬باشد. این خصوصیت دانه، روغن کلزا را برای تغذیه انسان و کنجاله را به عنوان منبع پروتیئن بالا برای تغذیه دام مناسب کرده است.
کلزا طی قرن سیزدهم در اروپا کشت می¬شد، اما احتمالاً کشت آن در آسیا به هزاران سال قبل برمی¬گردد این گیاه در آسیا همیشه برای تغذیه انسان و در اروپا به عنوان منبعی برای روغن چراغ و روغن نرم کننده استفاده می¬شد. در طول جنگ جهانی دوّم، کانادا هزاران هکتار از اراضی خود را برای رفع نیاز نرم کننده¬های ناوگان دریایی به کشت این گیاه اختصاص داد ولی با جایگزینی موتور دیزل به جای موتور بخار این میزان کاهش یافت.
در سال 1957 در کشور کانادا اولین کلزای روغنی با مقدار اندک اسید اروسیک اصلاح شد. با تولید روز افزون کلزا طی سال 1965 هزاران هکتار از اراضی کانادا به کشت این گیاه اختصاص یافت در سال 1971 رقم اسپان (Span) اولین واریته با اسید اروسیک کم و سه سال بعد رقم تاور (Tower) با مقدار اسیداروسیک و گلوکوزینولات بعنوان اولین واریته¬های کانولا معرفی شدند.
نام کانولا در سال 1978 توسط انجمن روغن گیری کانادا به ثبت رسیده و امروزه نیز برای توصیف گلزایی که دارای مقادیر اندک اسید اروسیک و گلوکوزینولات است استفاده می¬شود.
دانه با کیفیت کانولا در سه گونه جنس براسیکا اصلاح شده است که عبارتند از:
الف: کلزا Brassica napus که کلزای آرژانتینی یا سوئدی
ب: شلغم روغنی Brassica rapus که کلزای لهستانی نامیده می¬شود.
ج: Brassica Juncea خردل هندی
ولی عمدتاً کلزا نوع الف Brassica napus در اکثر مزارع کشت می¬شود.
اهمیت اقتصادی کلزا
دانه کلزا به لحاظ داشتن تجاوز از 40 درصد روغن یکی از دانه¬های مهم در جهان محسوب می¬گردد.
کیفیت روغن کلزا در ارقام جدید بسیار مطلب، بدلیل داشتن نزدیک به 60 درصد اولئین، بهتر از اغلب روغنهای نباتی می¬باشد کنجاله آن نیز در ارقام جدید از نظر کیفی نزدیک به کنجاله سویا و حدود 40 درصد پروتئین دارد لذا یکی از منابع بسیار غنی پروتئین گیاهی در تغذیه دام و طیور می¬باشد.
برداشت سه تن دانه از یک هکتار زمین معادل تولید 1200 کیلوگرم روغن نباتی و 1650 کیلوگرم کنجاله در هکتار می¬باشد.
از ویژگیهای دیگر کلزا امکان کشت آن در دورة زراعی بهاره و پاییزه است بدین معنی که هم بعنوان یک زراعت پائیزه و هم بعنوان یک زراعت بهاره می¬توان در تناوب زراعی با محصولات دیگر قرار گیرد.
از نظر ماشین آلات نیز احتیاج به وسایل و ادوات خاصی ندارد بلکه با ماشین¬آلات عمومی غلات می¬توان به کاشت و برداشت آن مبادرت نمود.
زمان برداشت کلزای پائیزه مقارن با زمان کم کاری کارخانجات روغن کشی و خالی بودن انبارها و سیلوها این کارخانجات از ثیه دانه، سویا و سایر دانه¬های روغنی است.
انتخاب مزرعه و تناوب
کلزا در محدوده وسیعی از انواع خاک¬ها رشد می¬کند ولی بهترین رشد را در خاک¬هایی با بافت متوسط و زهکش مناسب دارد. مناسبترین pH برای کلزا 6 تا 7 می¬باشد و در pH پائین تر از 5/5 عملکرد بطور معنی¬داری کاهش می¬یابد هنگام انتخاب یک منطقه برای تولید کلزا توجه به تناوب زراعی منطقه بسیار مهم است.
آفتابگردان - کلزا یونجه - سویا سیب زمینی – شبدر لوبیا - پنبه ذرت، سورگوم گندم – یولاف – جو نام محصول
3 2 1 1 صفر تناوب سال
جدول 1 : راهنمای انتخاب محصولات در تناوب با کلزا
آماده سازی زمین و کاشت:
قرار گرفتن بذر در بستر مناسب از اقدامات اولیه جهت نیل به تولید بالا می¬باشد، زیرا در این حالت پوشش کافی در مزرعه برای استفاده بهینه از شرایط محیطی فراهم می¬شود لذا برای تهیه مناسب بستر بذر انجام عملیات زیر ضروری است:
بعد از برداشت محصولات قبلی، در صورت امکان زمین مورد نظر آبیاری گردیده و پس از گاوروشدن، بوسیله گاو آهن برگردان دار شخم زده می¬شود، جهت خرد شدن کلوخ¬ها و بقایای محصول قبلی و همچنین یکنواخت شدن وضعیت خاک مزرعه ، زمین مورد نظر دیسک و ماله زده می¬شود سپس اقدام به کودپاشی (کود ازته و تمامی کود فسفره وپتاسیم مورد نیاز) و پخش علف کش ترفلان به طور یکنواخت در سطح مزرعه می¬شود و به وسیله دیسک سبک، کود و علف کش با خاک مخلوط می¬گردد بهتر است در تهیه زمین جهت اجتناب از فشرده شدن خاک تعداد عملیات و دفعات عبور تراکتور از زمین کمتر باشد Minimum Tillage
کودهای مورد نیاز
1- ازت خالص بصورت ازت خالص
2- بصورت فسفر خالص
3- بصورت پتاس خالص
به منظور استفاده بهینه گیاه از کود ازته بهتر است آن را در سه مرحله در اختیار گیاه قرار گیرد. به این صورت که ازت در هنگام کاشت به صورت 100 کیلوگرم اوره یا در صورت استفاده از کود دی آمونیوم فسفات (این کود فسفره دارای 18 درصد ازت است)، تنها 50 کیلوگرم اوره استفاده شود در صورتی که کود سولفات آمونیوم در دسترس باشد بهتر است به جهت نیاز زیاد کلزا به گوگرد به جای اوره از کود سولفات آمونیوم (دو کیسه 5 کیلوگرمی کود سولفات آمونیوم معادل یک کیسه 50 کیلوگرمی اوره می¬باشد) استفاده شود.
کود ازته (100 کیلوگرم اوره) در قبل از ساقه رفتن (پایان فصل سرما) و آخر (100 کیلوگرم اوره) قبل از شروع گلدهی استفاده شود. کل فسفر و پتاسیم مورد نیاز گیاه در زمان کاشت باید استفاده شود.
بهتر است کودهای اولیه در زیر خاک با فاصله 3 تا 4 سانتی¬¬متر از بذر قرار گیرند در ضمن باید این نکته رعایت گردد که بذر در تماس با کود¬ها بعلت کاهش جوانه زنی قرار نگیرد.
استفاده از کودهای ریز مغذی (میکرو) در مرحله غنچه¬دهی بصورت محلول پاش سبب افزایش تولید و بالا رفتن کیفیت دانه می¬گردد.
قابل ذکر است که پس از انجام آزمایش خاک میزان کودها از میزان NPK موجود در خاک باید کسر گردد.
آبیاری
دوبار آبیاری در مرحله کاشت به فاصله 7-5 روز جهت سبز شدن یکنواخت مزرعه توصیه می¬شود پس از سپری شدن فصل زمستان همراه با اولین کود سرک، سومین آبیاری انجام می-گردد. آبیاری بعد در مرحله ظهور گل همراه با کود ازته سرک دوم اعمال می¬شود، آبیاری دیگر در مرحله تشکیل غلاف و پر شدن دانه ضروری می باشد. آخرین آبیاری زمانی انجام شود. که 20 درصد غلافهای ساقه اصلی قهوه¬ای شده¬اند. در صورتیکه در طول دوره رشد و نمو گیاه حدود 25-20 میلی¬متر نزولات جوی به طور یکجا حادث شود می¬توان از انجام آبیاری در آن مرحله خودداری می¬کرد و این میزان بارندگی را یک نوبت تلقی کرد.
کنترل علف¬های هرز
الف) کنترل شیمیایی پس از انجام عملیات شخم و قبل از کاشت، مزرعه توسط علف کش ترفلان به میزان 5/2 لیتر در هکتار به همراه 500-300 لیتر آب به طور یکنواخت سم پاشی و بلافاصله با دیسک سبک با خاک مخلوط کرد. جهت افزایش اثر علف کش بهتر است خاک مرطوب بوده و سمپاشی در هنگام صبح یا غروب انجام پذیرد.
از علف¬کشهای گالانت (lit/h2) فوکوس (lit/h2) نابواس (lit/h3) می¬توان برای کنترل علف-های هرز باریک برگ (در مرحله 6-3 برگی) استفاده کرد.
جهت کنترل علفهای هرز پهن برگ از علف کش لونترل به میزان (mlit/h600) در زمانی که علف¬های هرز حدود 10 سانتی¬متر می¬باشد استفاده کرد.
برداشت به دو روش انجام می گیرد:
1- برداشت مستقیم
2- برداشت غیر مستقیم
برداشت مستقیم کلزا معمولاً به روش مستقیم و بوسیله کمباین غلات برداشت می¬شود در این روش تعیین زمان برداشت، اعمال تنظیم¬های خاص کمباین و استفاده از هد مخصوص برداشت کلزا اهمیت ویژه¬ای دارد.
شاخص¬های تعیین دقیق برداشت:
A: غلافهای خشک شده به رنگ کرمی روشن و ساقه سبز متمایل به قهوه¬ای
B: رنگ دانه سیاه و درصد رطوبت دانه بین 10 الی 15 درصد
برداشت غیرمستقیم
در این روش بوته¬ها را زمانی که هنوز خشک نشده¬اند درو می¬کنند بوته¬های درو شده در مزرعه یا فروشگاه خشک شوند(حدود یک هفته تا ده روز) و سپس عمل کوبیدن انجام می-شود درو بوسیله دروگر یا لیست و کوبیدن با خرمنکوب یا کمباین انجام می‌شود.
شاخص¬های تعیین دقیق برداشت
A: غلاف¬ها سبز متمایل به زرد
B: دانه¬های شکلاتی رنگ (در حال تغییر رنگ از سبز به قهوه¬ای
C: درصد رطوبت دانه 35-30 (دانه با فشار انگشتان پیدا می¬شود ولی له نمی¬شود.)
خرمن کوبی
وقتی رطوبت دانه به 15-12 درصد رسید (روش دستی) عمل خرمنکوبی (جدا کردن دانه از غلاف) باید انجام پذیر در این حالت سرعت کوبنده¬ها بین 700 – 500 دور در دقیقه باشد و فاصله کوبنده و ضد کوبنده در قسمت جلو 14 میلی¬متر و در قسمت عقب 7 میلی¬متر تنظیم شود همچنین تنظییم سرعت بادبزن کمباین و یا هر خرمن کوب دیگر خیلی مهم است در صورتی که سرعت بادبزن زیاد باشد تلفات بذر نیز زیاد خواهد بود. سرعت بادبزن حدوداً 350 دور در دقیقه مطلوب می¬باشد به طوریکه این سرعت باعث به حرکت در آوردن بذور روی سنی می¬شود.
انبار کردن
جهت انبار کردن بذور باید ابتدا آنها را تمیز کرد و وقتی که رطوبت بذر به 8 درصد رسید در یک انبار تمیز با تهویه مطلوب ذخیره کرد در صورتیکه رطوبت بذور بالا باشد باید از خشک¬کن استفاده کردو ضدعفونی کردن انبار و از بین بردن حشرات موذی قبل از عمل ذخیره سازی الزامی است.
تاریخچه کلزا در استان آذربایجان شرقی
کشت کلزا بصورت آزمایشی و تحقیقی در سالهای 1350 – 1349 در استان آغاز شد ولی این کشت چندان جوابگوی نبوده و کشت آن بصورت رسمی از سال 1375 آغاز گردید.که جداول و نمودار های زیر نمایانگر آن است.
- سطح زیر کشت کلزا در استان آذربایجانشرقی در ده سال اخیر
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 13 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله زراعت کلزا و عملکرد آن در استان آذربایجان شرقی
