این محصول در قالب ورد و قابل ویرایش در 300 صفحه می باشد.
پیشگفتار
ایران با تاریخ بلند شهر نشینی دارای کهن شهرها و سکونت‌گاههای باستانی متعدد و متنوع در زیست بوم‌های گوناگون سرزمینی است. چشم اندازی گذرا بر سیمای شهرنشینی ایران بافتهای قدیمی پرارزشی را به نمایش می‌گذارد که میراث‌های فرهنگی این جامعه کهن در آنها نهفته است اما در چند دهه اخیر بافتهای مزبور تحرک و نشاط گذشته خود را از دست داده و در آستانه ویرانی و تخریب قرار گرفته و محیطی نامناسب و بسیار کم رونق را برای زندگی ساکنین خود به وجود آورده است ولی با وجود همة این مسائل در ارزش وجودی آنها جای هیچ گونه شک و تردیدی نیست و تصور ما بر این است که پژوهش و مطالعات بنیادی و شناخت جغرافیایی از این بافتهای شهری نخستین گامی است که برای هر گونه حرکت عمرانی با هدف بهسازی و باز زنده‌سازی آنها ضرورت کامل دارد.
بطور کلی بافتهای قدیم به عنوان بخشهای مهمی از شهرها که نشان دهندة گذشته و هویت آنها بوده در بیشتر کشورهای دنیا مورد توجه ویژه قرار دارند. در کشور ما نیز که سابقة شهرنشینی کهن و دیرینه‌ای دارد و به عنوان هسته اولیه شهر و قسمتی که نحوه اندیشیدن و نگرش نیاکان ما را در جنبه‌های مختلف زندگی نشان می‌دهد مورد توجه معماران و برنامه‌ریزان شهری قرار داشته و عموماً از زاویه و دید فرهنگ، هنر و زیبایی شناسی آن را بررسی می‌کنند و با هدف اصلاح کالبدی و سامان دهی آنها برنامه‌ها و راهکارهایی را ارائه می‌کنند. بافت قدیم سبزوار نیز به مانند بافت قدیمی سایر شهرها با توجه به دارا بودن ارزشهای تاریخی و فرهنگی و داشتن مشکلاتی نظیر افول کیفیت کالبدی، وضعیت وخیم زیست محیطی، دشواری دسترسی و مشکلات ترافیکی، کمبود عناصر خدماتی و انحطاط کیفیت فرهنگی و بصری نیازمند ارائه برنامه‌ها و راهکارهایی جهت ساماندهی و احیاء می‌باشد. بدین ترتیب تحقیق حاضر در هشت فصل به شرح زیر تدوین یافته است.
فصل اول شامل طرح تحقیق می‌باشد. در این فصل با طرح مسأله، ضرورت و اهمیت آن و با توجه به اهداف آن فرضیات تحقیق مشخص گردیده است و با توجه به محدوده مورد مطالعه جامعه آماری و حجم نمونه، روش تحقیق و چگونگی تجزیه و تحلیل اطلاعات مشخص شده است.
در فصل دوم چهارچوب نظریه تحقیق اعم از نظریه‌ها و راهبردهای ارائه شده در رابطه با بهسازی بافت قدیم تبیین گردیده است بررسی دیدگاههای نظری در این رابطه و آشنایی با چگونگی برخورد با بافتهای قدیمی در کشورهای مختلف جهت استفاده در تجزیه و تحلیل و ارائه راهکارهای پیشنهادی می‌باشد.
در فصل سوم به بررسی سیاستها و قوانین مداخله در بافت قدیم و بهسازی و نوسازی آن در شهرهای ایران در مقاطع زمانی مختلف پرداخته شده است.
در فصل چهارم به بررسی ویژگیهای طبیعی، جمعیتی و اقتصادی سبزوار با تأکید بر بافت قدیم پرداخته شده است.
در فصل پنجم به بررسی جغرافیایی شهری و شهرشناسی سبزوار و روند توسعة فیزیکی شهر از آغاز تا اوایل قرن حاضر پرداخته شده است زیرا بهسازی بافت قدیم باید با توجه به پیشینه تاریخی و سیر و روند شکل گیری و تحول بافت شهر در ادوار مختلف تاریخی صورت بگیرد.
در فصل ششم به شناخت دقیق بافت قدیم سبزوار، ویژگیها، مشخصات شبکه معابر، نحوه توزیع کاربری‌ها در بافت قدیم، خصوصیات کالبدی مساکن ، محدودیت‌ها و امکانات فیزیکی ـ کالبدی بافت قدیم و اهداف برنامه‌های بهسازی بافت پرداخته شده است
و سرانجام در فصل هفتم با استفاده از نتایج پرسشنامه‌ها به بررسی آزمون فرضیات و نتایج پرداخته شده است.
و سرانجام در فصل هشتم به ارائه راهکارها و پیشنهادات پرداخته شده است.
1-1- بیان مسئله و تشریح ابعاد آن
بافتهای فرسوده و ناکارآمد شهری بخش قابل توجهی از سطح شهرهای کشور را تشکیل می‌دهد این بافتها از یک سو از طیف گسترده مشکلات کالبدی، عملکردی، ترافیکی و زیست محیطی رنج می‌برند و از سوی دیگر مهمترین پتانسیل شهرها برای استفاده از زمین جهت اسکان جمعیت، تامین فضاهای باز خدماتی و نیز بهبود زیست محیطی محسوب می‌شوند. ضمناً مشکلات کالبدی که بافتهای قدیمی با آن روبرو هستند فرسودگی شدید بناها، مشکلات مربوط به شبکه معابر نامنظم و ناکافی در بافت، تراکم و پیوستگی اجزاء بافت، مسائل و مشکلات مربوط به تیپ و نوع بناهای مسکونی، مسائل ناشی از مصالح به کار رفته و نحوه مرمت بناها و کمبود خدمات و تأسیسات و تسهیلات شهری و زیربنایی و ... هستند که بافت قدیمی شهرها را در پاسخگویی به نیازهای امروزی زندگی دچار نارسایی‌های کرده است (شماعی و پوراحمد، 1384، ص 123).
در اینکه شهر پدیده‌ای تاریخی است تردیدی وجود ندارد. چنین پدیده‌ای نمی تواند از پیشینه خود بگسلد از این رو در رشد و توسعه فضایی، کالبدی توجه به ویژگیهای بومی ضروری است. بخش چشمگیری از تاریخ و فرهنگ شهر در کالبد آن تجلی می‌یابد که نشان دهنده
ارزشها، باورها، اعتقادات، هنرها، توان فنی و ساختار اجتماعی – اقتصادی و سیاسی و ... نسل‌های گذشته است (همان منبع : ص 37).
بافتهای تاریخی علاوه بر اینکه واجد ارزشهای زیبایی شناختی و هویت بخشی شهرهای ما هستند هنوز در بسیاری از شهرها محل سکونت و معیشت میلیونها نفر از شهروندان به شمار
می‌روند (کلانتری و حاتمی نژاد، 1385 : ص 139).
از این رو، چنانچه در جهت بهبود مشکلات در بافت قدیمی شهرها برنامه ریزی اصولی و صحیحی صورت نگیرد روند فرسودگی و تخریب بافتهای قدیمی تسریع گشته تا جائی که حتی حیات شهری به خطر خواهد افتاد.
شهر سبزوار یکی از شهرهای کهن در استان خراسان رضوی می‌باشد که به لحاظ تاریخی دارای قدمت طولانی می‌باشد و بافت قدیمی آن دارای ارزش و اعتبار تاریخی می‌باشد. اقداماتی که جهت بهبود مشکلات و بافت قدیم شهر سبزوار صورت می‌گیرد نباید تنها در قالب اقدامات کالبدی، اصطلاحاً بازسازی از نوع تخریب و دوباره ساختن باشد زیرا در بسیاری از هسته‌های قدیمی، آنچه دارای ارزش است نه تنها کالبد موجود و بناها و ساخت شهرهای آن، بلکه گذرها، مراکز محله ای، روابط اجتماعی بین ساکنین، یادمان‌ها و نشان‌های بافت است که دارای ارزش اجتماعی و فرهنگی است لذا در بسیاری از عرصه‌ها بهسازی بافت و اقدام خرد و مشارکتی با مردم ساکن در آن شیوه بسیار مطلوب و پایداری را ارائه می‌دهد که می‌تواند در طول دوره کوتاه مدت صورت پذیرد و رفاه شهروندی را در بافت فراهم سازد.
از آنجا که بافت قدیم شهر سبزوار به مانند بافت قدیمی بسیاری از شهرها دارای ارزشهای تاریخی، فرهنگی و اجتماعی می‌باشد و از سوی دیگر، این بافت نیز به مانند بافت قدیمی سایر شهرها از مشکلات کالبدی، عملکردی، زیست محیطی و اجتماعی رنج می‌برد لذا جهت جلوگیری از روند فرسودگی و تخریب بافت، برنامه ریزی جهت بهسازی بافت قدیم لازم و ضروری است.
1-2- محدوده و مقطع زمانی تحقیق
بافت مورد مطالعه در این تحقیق شامل قدیمی ترین محلات و بخشهای مسکونی شهر سبزوار می‌باشد که هستة اولیه شهر را تشکیل داده است و دارای شکلی ارگانیک بوده که این بافت در محدودة خیابانهای طبرسی در جنوب، خیابان اسدآبادی در شمال، خیابان کاشفی در شرق و خیابان عطاملک در غرب قرار دارد و با مساحتی در حدود 2/182 هکتار و جمعیتی بالغ بر 15962 نفر در مرکز شهر قرار دارد و دارای هفده محله می‌باشد. دلیل انتخاب شهر سبزوار جهت مطالعه، بعلت آشنایی اینجانب با این محدوده که زادگاه من نیز می‌باشد، بوده و همیشه سعی داشته‌ام که گامی کوچک برای بهبود مسائل و مشکلات آن بردارم.
از سوی دیگر سبزوار یک شهر تاریخی و کهن با قدمت طولانی در ایران می‌باشد که تاکنون مطالعات بسیار کمی راجع به آن صورت گرفته است و این تحقیق می‌تواند به معرفی و شناخت آن کمک شایانی نماید.
در زمینه مطالعات جمعیتی، اقتصادی و اجتماعی نیز از آمار دوره‌های سرشماری 75-35 و در بعضی موارد از آمار سال 1385 استفاده شده است. مقطع زمانی این پژوهش نیز در سال 85 و اواخر سال 86 بوده است.
1-3- اهمیت و ضرورت تحقیق
اهمیت و ضرورت حفظ آثار کهن نه به عنوان پدیده‌هایی نمادین، بلکه به دلیل شناخت سیر تحول و تکامل تاریخ شهرسازی و تمدن شهرنشینی، حفظ هویت و اصالت شهری و تبیین حیات شهری بر اساس شواهد و مدارک علمی همواره مورد توجه بوده است. به طور کلی عناصر و فضاهای بافت شهری عمری محدود دارند و با گذشت زمان دچار تغییر و فرسودگی می‌شوند به عبارتی دیگر هیچ فضایی و بنایی بدون بهسازی و مرمت و نوسازی نمی تواند دوام و بقای طولانی داشته باشد.
بافت قدیمی شهرها در ایران که حامل ارزشهای فرهنگی ـ تاریخی هستند در حال حاضر با مسائل و مشکلات فیزیکی – کالبدی نظیر عرض کم معابر، شبکة ارتباطی ضعیف و ضعف و نارسایی در شبکه دسترسی ها، وجود سکونت گاههای قدیمی، کم دوام و به هم فشرده، عدم کیفیت مصالح ساختمانی به کار رفته در بناها، و کمبود تأسیسات و تجهیزات خدماتی مورد نیاز شهروندان روبرو هستند که بافت قدیمی سبزوار نیز از این قاعده مستثنی نیست و از این مشکلات رنج می‌برد. وجود این مسائل و مشکلات فیزیکی –کالبدی روند فرسودگی و تخریب بافت قدیمی شهرها را تسریع می‌بخشد و باعث رکود و بی رونقی آن و در پی آن باعث مهاجرت ساکنان بومی و قدیمی از این گونه بافتها و جایگزینی مهاجران روستایی و اقشار کم درآمد جامعه در آن
می‌شود.
از سویی دیگر رکود و فرسودگی بیش از حد بافتهای قدیمی باعث پیدایش محله‌های مخروبه و خانه‌های در حال تخریب در این بافتها می‌شود که مناسب‌ترین مکان را برای ناهنجاری‌های اجتماعی و بزهکاری فراهم می‌آورد که همه این عوامل باعث می‌شود که ارزشهای غنی فرهنگی – تاریخی موجود در این بافتها رفته رفته به فراموشی سپرده شده و احساس تعلق به خانه، محله و شهر کمرنگ می‌شود.
لذا وجود این مسائل و مشکلات ضرورت و اهمیت حفظ و احیاء و بهسازی بافت قدیمی شهرها را مطرح می‌کند که در برنامه ریزی جهت بهسازی بافت قدیمی شهرها توجه و حفظ اصالت و ارزشهای فرهنگی و تاریخی حاکم بر بافت لازم و ضروری است به طوریکه امروزه در سطح جهان و بویژه در کشورهای توسعه یافته، ارزشها و مفاهیم فرهنگی در فضاهای ساخته شدة شهری یکی از دلایل اصلی بهسازی و نوسازی بافت قدیمی شهرهاست.
1-4- اهداف تحقیق
در این مطالعه اهداف چندی مورد نظر است و براساس سوالات و فرضیه‌هایی که مطرح شده است سعی کرده ایم که این اهداف را تقریباً مشخص و در جهت رسیدن به چنین اهدافی این موضوع را مورد مطالعه قرار دهیم. مهمترین اهداف عبارتند از :
- بررسی و شناخت مقدماتی بافت قدیم شهر سبزوار و محدودیت‌هایی که از جنبه فیزیکی و کالبدی در حال حاضر در آن دیده می‌شود.
- مطالعه وضعیت شبکه ارتباطی، کوچه‌ها و معابر واقع در بافت قدیم شهر سبزوار و انطباق آن با نیازهای امروزی سکنه واقع در آن و اینکه آیا این شبکه کاربری مناسب دارد یا خیر.
- بررسی و مطالعه تعداد و نحوه پراکندگی عناصر خدماتی واقع در بافت قدیم شهر سبزوار و اینکه آیا این مقدار از لحاظ قدرت خدمات دهی و نحوه دسترسی موقعیت مناسبی دارند و در این زمینه چه مواردی را باید پیشنهاد کرد.
- مطالعه وضعیت فیزیکی و ساختاری سکونت گاههای واقع در بافت قدیم سبزوار و رسیدن به این موضوع که آیا مسائل فیزیکی آن از قبیل اندازه، نوع مصالح ساختمانی و سبک معماری آن با شرایط امروزی مطابقت دارد یا نه و چگونه می‌توان آن را بهسازی کرد.
- جهت بهسازی بافت قدیم شهر سبزوار چه نوع برنامه ریزی شهری باید در نظر گرفته شود و آیا برنامه ریزی مطابق با فرهنگ گرایی می‌تواند کارساز باشد و در کنار آن چه برنامه‌های دیگری لازم است.
نتایج این تحقیق جهت برنامه ریزی توریستی و حفظ و احیاء اهمیت تاریخی و اعتبار بافت قدیم این شهر می‌تواند مورد استفاده سازمان‌ها و ادارات دولتی نظیر سازمان میراث فرهنگی و جهانگردی، شهرداری سبزوار و فرمانداری این شهرستان قرار گیرد تا در برنامه‌های آینده خود از این نتایج بهره گیرند.
1-5- سابقه و پیشینة تحقیق
بررسی و تحلیل نظریه ها، اندیشه ها، شیوه ها، سبک‌ها و الگوهای متفاوت بهسازی و نوسازی و ساماندهی شهری امکان دستیابی به راهکارهای مناسب برای زمان حال و مکان و موقع جغرافیایی مورد نظر را برای هر محقق و برنامه ریز شهری فراهم می‌آورد در این جا به بررسی و تبیین تعدادی از نظریه‌ها و دیدگاههای مطرح شده دربارة بهسازی و نوسازی در یک شهر اعم از بافت قدیم آن می‌پردازیم :
ـ شکویی رابطه تکنولوژی و بافت شهری را به این صورت بیان می‌دارد : تأثیرپذیری اشکال متنوع واحدهای انسانی با وسایل ارتباطی در داخل شهرها در سه دوره مجزا از هم به شرح زیر است :
1-شهرهایی که بافت آنها تحت تأثیر قدم‌های انسانی است و رفت و آمدهای روزانه مردم بدون وسایل ارتباطی عملی می‌شود.
2-شهرهایی که پس از ورود ماشین بخار در صنعت حمل و نقل و ایجاد وسایل ارتباطی تغییر بافت داده اند.
3-شهرهایی که بافت آنها تحت تأثیر تکنولوژی در عصر ما با استفاده از تکنولوژی بسیار پیشرفته تغییر شکل می‌دهند (شکویی، 1355 : ص 120).
ـ فلامکی معتقد است یکی از راههای مهم احیاء و ساماندهی بافتهای قدیمی در روند توسعه فیزیکی شهر انطباق کاربردهای خانه ها، بازارها، مدرسه‌ها و گرمابه‌های قدیمی با شرایط امروزی است (فلامکی، 1369 : ص 111).
ـ فارابی در مورد بهسازی و نوسازی شهری و ایجاد شهر توسعه یافته معتقد به سعادت و خیر جهان هستی است. سعادت و خیر در مدینة فاضلة او از طریق همفکری و همکاری شهروندان فراهم می‌شود بدون همفکری و همکاری عملی انسان قادر به رفع احتیاجات روز افزون خود نیست و در واقع، اقدامات بهسازی و نوسازی در هر فضایی منوط به همکاری عملی انسان است (قلمی ،
1374، صص 23 -22).
ـ پوراحمد سال 1376 در کتاب خود تحت عنوان جغرافیا و کارکردهای بازار کرمان در رابطه با بخش مرکزی شهرها به ویژه عنصر بازار در بافت قدیم شهری به کارکردهای بازار و عناصر وابسته به آن در گذشته و حال پرداخته است. وی راههای ساماندهی و احیاء قلب بافت قدیم یعنی بازار و بطور کلی عناصر بافت قدیم را با توجه به مکتب کارکردگرایی و تحول در کارکردهای بازار دانسته است (پوراحمد، 1376 : ص 77).
ـ شیعه اسمعیل در روند توسعه فیزیکی شهرهای امروزی معتقد است که از الگوهای شهرهای سنتی در جهت بهسازی و بازسازی بافت قدیم و بویژه توسعه فیزیکی باید استفاده شود و ضمن هماهنگ سازی بخشهای مختلف شهری و ایجاد رابطه و همبستگی بین بخشهای مختلف شهری از مشکلات شهری کاسته شود (شماعی، 1380، ص : 22).
ـ رهنما محمدرحیم در پایان نامه دکتری خود به «روش‌های احیاء بافت قدیم و توسعه شهری نمونه بافتهای مسکونی مرکز مشهد با تأکید بر محله سرشور» پرداخته و عامل احیاء بافت قدیم را در توسعه اجتماعی و اقتصادی ساکنان بافت قدیم معرفی نموده است (رهنما، 1378، ص:73).
ـ راسکین[1] نویسنده بزرگ انگلیسی معتقد است که در روند رشد و توسعه شهرها فضاهای کالبدی قدیمی شهرها را نباید مورد بازسازی و تجدید بنا و حتی مرمت قرار داد وی ساماندهی یک بنای قدیمی را بی احترامی به ارزشهای گذشته می‌دانست و معتقد بود در روند توسعه فیزیکی شهر، بافتهای قدیمی به عنوان سند بدون هیچگونه دخل و تصرف و حتی تعمیر و مرمت نگهداری شوند (همان منبع : صص 18-16).
ـ هوسمان[2] در دهة 1870 برای اولین بار تجربه احیاء و ساماندهی نواحی تاریخی را که در اثر رشد و گسترش شهر پاریس اتفاق افتاده بود مطرح نمود. وی به الگوی مرمت، به ویژه مرمت بزرگ مقیاس یا ساماندهی شهری به جای مرمت کوچک مقیاس اهمیت بیشتری می‌داد. از طرفی تحولات پاریس از زمانی که هوسمان به سمت فرماندار شهر انتخاب شد به اوج خود رسید. کارهای آغازین هوسمان با ساخت بناهایی در محله‌های جدید حومه شهر پاریس و کشیدن خیابانهای تازه در محلات قدیمی و تجدید بنای عماراتی آغاز شد که در اطراف خیابانهای جدید قرار می‌گرفتند او در بازسازی خیابان‌ها از قوانین جدید پیروی می‌کرد برای مثال ارتفاع خانه‌های کنار خیابان باید با عرض خیابان متناسب بود یا شیب بام باید 45 درجه می‌بود و محل‌های تازه باید دارای ساختمان‌های عمومی می‌بودند که احداث آنها به عهدة فرمانداری بود. از اقدامات دیگر هوسمان احداث باغ‌ها و پارک‌های عمومی بود هوسمان برای انجام این امور از وجود همکار بسیار ماهر خود به نام آلفان استفاده می‌کرد. بخشی از اصلاحات هوسمان، نوسازی تأسیسات قدیمی شهر پاریس بود که این کار با احداث شبکه ی جدیدی برای فاضلاب امکانپذیر شد (امیربانی، 1385، ص :50)
ـ ویوله لودو[3] (1896-1814) معتقد است شهرها در روند توسعه فیزیکی خود موجب بی رونقی و رکود بافتهای قدیمی می‌شوند. برای حفظ هویت فرهنگی، بخش‌هایی که بعد از تاریخ اصلی ساخت بناهای بافت قدیم افزوده شده‌اند باید حذف شوند و اگر قسمت‌هایی از بنا تخریب شده آن را بازسازی و تکمیل نمود ضمن اینکه کمیت فضای کالبدی حاکم بر بنا حفظ شود (فلامکی، 1365 : صص : 16-13).
ـ کامیلوبویی تو[4] (1914-1836) این معمار و نویسنده ایتالیایی در تحقیقات خود معتقد است با روند توسعه فیزیکی شهرها بناهای مرکزی شهر و بناهای تاریخی قدیمی رو به تخریب و ویرانی می‌روند. ایشان مفاهیم معماری در امر باز زنده سازی را جایگزین تبعیت از
ویژگیهای شکلی و سبکی بناهای تاریخی نمود وی معتقد بود با جریان توسعه فیزیکی شهر باید روح و حیات اجتماعی و اقتصادی به بناهای تاریخی داده شود و بناهای تاریخی مرزهای زمان را پشت سر گذارد و همیشه نقش و کارکرد فعالی در زندگی مردم به عهده داشته باشد (شماعی، 1380، ص: 45).
ـ لوکابلترامی[5] (1933-1854) معتقد بود شهرها در طول زمان رشد و توسعه می‌یابند و بخشهای هسته اولیه آنها به عنوان بافتهای قدیمی مورد بی توجهی و بی مهری قرار
می‌گیرد لذا باید در روند توسعه فیزیکی شهر جهت ساماندهی و احیاء بافتهای قدیمی به تاریخ‌نگاری بنا پرداخته شود و متناسب با تاریخ و با استناد به مدارک موجود فرم قسمت‌های از دست رفته موجود را بازسازی کنیم (فلامکی، 1365 : صص 16-13).
ـ فلمن و دویس معتقد هستند با توجه به روند توسعه فیزیکی شهر هرگاه بافت قدیم مورد بی توجهی به ویژه نارسایی‌های شبکه‌های حمل و نقل و امکانات خدماتی شهری قرار گیرد رکود و سیر نزولی جمعیت رواج خواهد یافت و به دنبال آن پویایی در آن تنزل خواهد یافت.
ـ ریموند مورفی در رابطه توسعه شهری توجه خاصی به بخش مرکزی شهر نموده است و معتقد است که در بخش مرکزی شهرها معمولاً دو منطقه در حال توسعه دیده می‌شود که عبارتست از : منطقه جذب و منطقه دفع.
1-منطقه جذب : در روند توسعه بخش مرکزی شهرها بخشی محسوب می‌شود که به سمت واحدهای مسکونی سالم‌تر و مناسب‌تر پیش می‌رود و با جذب هتل ها، اداره‌ها و مغازه‌های لوکس ارزش و اعتبار خاصی پیدا می‌کند.
2-منطقه دفع : این بخش در مقابل منطقه جذب که در آن فعالیت‌های چشمگیری انجام می‌شود قرار دارد در این منطقه شهری از بخش مرکزی، رستوران‌های ارزان قیمت، بنگاه‌های رهنی، سینماهای ارزان قیمت و ... دیده می‌شود، یعنی منطقه دفع از توسعه برخی از فعالیت‌های شهری که وضع مناسب تری دارند، جلوگیری می‌کند البته امروز بسیاری از سازمان ها، اداره‌ها و فعالیت‌های خدماتی مثل هتل‌ها در بخش زیبا و روشن شهر و فضاهای باز ایجاد می‌شوند. همچنین بخشهای تجاری در تقاطع راهها و دور از بخش مرکزی شهرها تأسیس می‌گردند تا هم فضای کافی در اختیار داشته باشند و هم بتوانند کالاهای لازم را به سهولت از مسیرهای بیرون از شهر دریافت کنند. خلاصه اینکه عدم دسترسی‌های کافی و ارتباط ضعیف در بخشهای مرکزی از نظر مورفی موجب دفع جمعیت می‌شود (شماعی، 1380، ص 25).
سازمان ملل متحد در سال 1974 در رهنمودهای برنامه ریزی مسکن در کشورهای در حال توسعه اعلام کرد در روند توسعه فیزیکی شهری و تصرف و اشغال زمین‌های اطراف شهرها، دولت‌ها باید به جای تخریب و نوسازی بافتهای فرسوده شهر، به بازسازی آنها بپردازند و گروه‌های کم درآمدی که به ناچار در این بافتها سکنی گزیده‌اند با کمک دولت شرایط زیستی بهتری پیدا کند چرا که در غیر این صورت، دولت مجبور است تا زمین‌های پیرامون شهر را به آنها واگذار نماید (سازمان ملل متحد، 1974 : صص 54 و 41).
کامیلوسیت[6] (1903-1843) نخستین شخصی است که از کاربرد هنر برای زیبایی شهر و اقدامات بهسازی و نوسازی شهری سخن گفته است. او معتقد بود بنای تاریخی به تنهایی ارزش چندان زیادی ندارد بلکه با هماهنگی و ارتباط فضایی با سایر بناها ارزش و هویت خود را باز می‌یابد او بخش‌هایی را که بعداً به ساختمان اضافه شده است موجب کاهش انعکاس هویت بنا می‌دانست وی همچنین بر این باور بود که احیای محیط‌های قدیمی باید با توجه به نیازهای امروزین جامعه صورت گیرد.[7]
لوکوربوزیه تخریب بناهای قدیمی و ساخت بناهای جدید بر روی بناهای قدیمی و ورود وسایل نقلیه به داخل بافتهای قدیمی را ضروری می‌دانست وی در سال 1982 یکی از اعضای اصلی چهارمین کنگرة سیام بود یکی از اصول مهم این کنگره منطقه بندی بود از نظر آنان منطقه بندی چه در بخشهای قدیم و چه در بخشهای میانی و جدید شهر لازم و ضروری بود اعضای سیام هیچ توجهی به ساختمان‌های موجود شهر نداشتند و تمایلی به اصلاح بافت قدیم از خود نشان نمی دادند بنابراین قرار دادن بافت جدید به جای بافت قدیم از خصوصیات بارز آنها بود (اعتضادی، 1371، ص 75). همچنین شهر توسعه یافته و آرمانی از نظر لوکوربوزیه، شهر نوسازی و بازسازی شده به سبک آپارتمانی و جایی سرسبز با بناهای مرتفع است (بحرینی، 1378، ص 15).
اندیشه کوین لینچ[8] به نظریة ادراک بصری و سیمای شهری معروف است. لینچ کلیة ادارک شهر را به خوانایی آن و برقراری ارتباط منطقی و اصولی بین شهر و شهروند می‌داند. خوانایی شهر تنها بر عناصر یا عملکردها تکیه ندارد بلکه شکل و محتوا را نیز شامل می‌شود. به اعتقاد لینچ باید در فرایند بهسازی و نوسازی شهری برنامه ریزی با مشارکت مردم و مشاوره با متخصصان و هماهنگی با مسئولان و مردم شهر صورت گیرد به نمایش گذاشتن ارزشهای تاریخی – فرهنگی از هر دورة تاریخی در فضاها و مجموعه‌های شهری و حمایت از موزه‌های فضای باز باید مورد توجه باشد (مزینی، 1357، ص: 32).
نظریة بیکن[9] معروف به نظریة ساماندهی استخوان بندی اصلی شهر است. او بهسازی و نوسازی شهر را در ساختار کالبدی شهر با برخورداری از انگاره‌ای روشن از استخوان بندی شهر می‌داند. او معتقد است شبکه‌های حمل و نقل هر بخش از شهر قادر است در پیوند با استخوان بندی اصلی، در سطح وسیعی گسترش و تداوم یابد و قابلیت تغییر و اصلاح داشته باشد (طاهری، 1376، ص : 22).
بیکن تطابق و هماهنگی سیستم حرکت و تأسیسات شهر را با مختصات جغرافیایی به ویژه توپوگرافی و اقلیم منطقه ضروری و این اقدام را ابزاری مناسب برای تأکید و افزایش جلوة بصری و مفهومی جدید به ساختمان‌های عمومی و یادمان‌های تاریخی شهر می‌داند (حبیبی و حمیدی و سلیمی، 1376، ص: 31).
فهرست مطالب
عنوان صفحه
1-1- بیان مسئله و تشریح ابعاد آن 2
1-2- محدوده و مقطع زمانی تحقیق 3
1-6- سؤالات و فرضیه‌های تحقیق 13
1-8- واژه‌ها و مفاهیم کلیدی تحقیق 15
1-9- مشکلات و محدودیت‌های تحقیق 20
2-1- مکاتب و دیدگاههای موجود در ارتباط با بافت قدیم شهری 22
2-1- 1- مکاتب بهسازی و نوسازی بافت قدیم.. 22
2-1-2- دیدگاههای نظری پیرامون بهسازی و نوسازی بافت قدیم 27
2-2- منشورها و قطعنامه‌های جهانی 37
2-2-2- معاهدة لاهه (1954).. 38
عنوان صفحه
2-2-4- کنفرانس ونیز (1964 ).. 39
2-2-5- بیانیة مکزیکوسیتی (2000 میلادی).. 40
2-2-6- بیانیة استکهلم (1998).. 41
2-2-7- کنگرة آمستردام (1975).. 42
2-3- تجارب بهسازی و بازسازی بافتهای قدیم شهری در کشورهای مختلف جهان 43
2-3-1- تجارب مرمت و بازسازی بافتهای قدیم در فرانسه 43
2-3-2- تجارب مرمت و بازسازی بافتهای قدیم در انگلستان 46
2-3-4- تجارب مرمت و بازسازی بافتهای قدیم در ایتالیا 50
2-3-5- تجارب مرمت و بازسازی بافتهای قدیم در استکهلم 54
2-3-6- تجارب مرمت و بازسازی بافتهای قدیم در چکسلواکی سابق 55
2-4- تجارب کشورهای جهان سوم (آسیا – آفریقا) 57
2-4-1- تجارب کشور مصر؛ شهر قاهره.. 57
2-4-2- تجارب کشور سوریه ؛ شهر دمشق.. 57
2-4-3- تجارب کشور لبنان ؛ شهر بیروت.. 58
2-5- تجربیات بهسازی و نوسازی بافتهای قدیم شهری در ایران 62
عنوان صفحه
فصل سوم : روند تحولات سیاستها و برنامه‌های بهسازی و نوسازی شهری در ایران 71
3-1- سیاستها و برنامه‌های بهسازی و نوسازی بافتهای شهری در ایران 72
3-1-1-1- سیاستها و برنامه‌های دورة پهلوی اول (1320-1300) 73
3-1-1-2- سیاستها و برنامه‌های دورة پهلوی دوم (1357 – 1320) 74
3-1-1-2-1- برنامه اول عمرانی (1334 -1327).. 74
3-1-1-2-2- برنامه دوم عمرانی (1341-1334).. 75
3-1-1-2-3- برنامه سوم عمرانی (1346-1341).. 75
3-1-1-2-4- برنامة چهارم عمرانی (1351-1347).. 76
3-1-1-2-5- برنامة پنجم عمرانی (1356 -1352).. 76
3-1-2- سیاستها و برنامه‌های بهسازی و نوسازی بافتهای شهری در دورة پس از انقلاب اسلامی (1357).. 77
3-1-2-1- برنامة اول توسعه اقتصادی – اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران
(1366-1362).. 78
3-1-2-2- برنامه دوم توسعه اقتصادی – اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران
(77-73).. 79
3-1-2-3- برنامة سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران
(1383-1379).. 83
3-2- طرح‌های بهسازی بافت قدیم 84
عنوان صفحه
فصل چهارم : مطالعات طبیعی، اجتماعی ـ فرهنگی و اقتصادی شهر سبزوار با تاکید بر
بافت قدیم آن 88
4-1- موقع جغرافیایی، حدود و وسعت شهرستان سبزوار 90
4-2- موقع سیاسی شهرسبزوار درتقسیمات سیاسی شهرستان سبزوار 90
4-3- خلاصه‌ای بر شرایط طبیعی شهر سبزوار 95
4-3- 1- تقسیم بندی منطقه به بخشهای طبیعی.. 95
4-3-2- زمین شناسی و خصوصیات تکتونیکی منطقه.. 96
4-3-5- آب و هوا و مشخصات آن.. 101
4-3-5-1- شاخص‌های اقلیمی منطقه.. 103
4-3-5-1-2- میزان بارندگی.. 104
4-3-5-1-5- موقعیت خورشید.. 105
4-3-5-2- نمودارهای اقلیمی.. 106
4-4- وضعیت اقلیمی سبزوار و آسایش انسان (روش اولگی) 108
4-5- تأثیر اقلیم در ساخت و بافت شهر 109
عنوان صفحه
4-6- میزان جمعیت و پراکندگی آن در شهرستان سبزوار 113
4-6-1- پیش بینی جمعیت شهر سبزوار برای سال‌های 1390 و 1395 با استفاده از مدل رشد نهایی.. 114
4-6-2- جمعیت، تراکم و نحوه توزیع آن در شهر سبزوار 115
4-6-3- ساختار سنی و جنسی جمعیت سبزوار.. 119
4-6-4- ویژگی مهاجرت در شهر سبزوار.. 123
4-6-5- وضعیت سواد و آموزش در شهر سبزوار.. 125
4-7- مشخصات جمعیتی بافت قدیم 127
4-7-1- سهم جمعیتی بافت قدیم از جمعیت کل شهر.. 127
4-7-2- چگونگی پراکنش جمعیت در بافت قدیم سبزوار.. 127
4-7-3- ساختار سنی و جنسی جمعیت بافت قدیم سبزوار.. 128
4-7-4- وضعیت مهاجرت در بافت قدیم.. 131
4-7-5- تحولات جمعیتی بافت قدیم.. 132
4-7-6- توزیع و تراکم جمعیت در بافت قدیم.. 133
4-7-7- تراکم خالص و ناخالص شهری در بافت قدیم.. 135
4-7-8- وضعیت سواد و آموزش در بافت قدیم.. 138
4-7-8-1- بررسی درصد باسوادی در محلات بافت قدیم.. 139
4-9- ساختار اقتصادی و کارکردهای شهر سبزوار.. 142
4-9-1- تعیین پایه اقتصادی شهر سبزوار.. 142
4-10- ویژگیهای اقتصادی جمعیت بافت قدیم 145
عنوان صفحه
4-10-1- وضعیت اشتغال در سطح محله‌های بافت.. 145
4-10-2- جمعیت فعال و غیر فعال بافت قدیم.. 147
فصل پنجم : خلاصه‌ای بر جغرافیای شهری و شهرشناسی سبزوار 149
5-3- موقع سبزوار در سلسله مراتب شهری خراسان و کشور 154
5-4- روند رشد فیزیکی شهر سبزوار 155
5-4-1- توسعه فیزیکی و تغییرات ساخت کالبدی در دورة اول (1345 – 1300) 156
5-4-2- توسعه فیزیکی و تغییرات ساخت کالبدی شهر در دورة دوم (1365 – 1345).. 158
5-4-3- توسعه فیزیکی و تغییرات ساخت کالبدی شهر در دورة سوم (1375 – 1365).. 159
5-5- اثرات توسعه فیزیکی بر بافت قدیم شهر سبزوار 162
فصل ششم : مشخصات، ویژگیها، محدودیت‌ها و امکانات فیزیکی کالبدی بافت قدیم سبزوار 168
مقاله شناخت بافت های قدیمی ایران با هدف بهسازی و بازسازی آن ها(مطالعه موردی: بافت شهرستان سبزوار)