دانلود با لینک مستقیم و پر سرعت .
فهرست مطالب
عنوان صفحه
مقدمه ……………………………. 1
فصل اول:کلیات…………………….. 3
1-1 بیان مسئله…………………………… 4
1-2 اهداف تحقیق………………………….. 4
1-3 سوالات تحقیق………………………….. 5
1-4 فرضیات تحقیق…………………………. 5
1-5 روش تحقیق……………………………. 5
1-6 محدودیتهای تحقیق……………………… 6
فصل دوم:تاریخ سیاسی ساسانیان……….. 7
فصل سوم:ظروف……………………… 11
3-1 مشخصات کلی ظروف دوره ساسانی …………… 12
3-1-1 شکل ظروف…………………………… 12
3-1-2 تکنیک ساخت ظروف…………………….. 15
3-1-3 تکنیک تزیینات ظروف………………….. 16
3-1-4 تزیینات ظروف و گاهنگاری آنها…………. 17
3-2 ظروف مفرغی…………………………… 23
3-2-1 بشقابها……………………………. 27
3-2-2 سینی ها……………………………. 37
3-2-3 کاسه ها……………………………. 49
3-2-4 ابریق ها…………………………… 67
3-2-5 گلدانها……………………………. 71
3-3 نتیجه گیری فصل……………………….. 81
فصل چهارم:پیکره ها………………… 85
4-1 مشخصات کلی پیکره سازی دوره ساسانی………. 86
4-2 پیکره های مفرغی………………………. 95
4-3 نتیجه گیری فصل………………………. 142
فصل پنجم:مسکوکات…………………. 145
5-1 مشخصات کلی سکه های دوره ساسانی………… 146
5-2 سکه های مفرغی……………………….. 158
5-3 نتیجه گیری فصل………………………. 197
فصل ششم:نتیجه گیری کلی و پیشنهادات…. 199
6-1 نتیجه گیری کلی………………………. 200
6-2 پیشنهادات ………………………….. 201
پیوست ………………………………… 203
منابع و مآخذ ………………………… 204
چکیده انگلیسی ……………………….. 215
فهرست جدول ها
عنوان صفحه
3-1-1 جدول جنبه نمادین برخی از نقوش ظروف فلزی دوره ساسانی 18
3-1-2 جدول طبقه بندی و گاهنگاری ظروف فلزی دوره ساسانی 22
3-2-1 جدول مشخصات ظروف مفرغی مورد مطالعه ….. 80
4-2-1 جدول مشخصات پیکره های مفرغی مورد مطالعه 141
5-2-1 جدول مشخصات سکه های مفرغی مورد مطالعه . 194
5-2-2 جدول تاجهای پادشاهان ساسانی بر روی سکه ها 196
فهرست شکلها
عنوان صفحه
3-2-2-1-1 شکل کاخ بازسازی شده از روی تصویر سینی مفرغی 39
3-2-2-1-2 شکل سینی مفرغی کاخ………………. 40
3-2-2-2-1 شکل سینی مفرغی با نقوش انسانی…….. 43
4-2-2-3-1 شکل سینی مفرغی با نقوش گیاهی…….. 47
3-2-4-1-1 شکل ابریق مفرغی………………… 69
4-1-1 شکل نیم ستون با نیم تنه گچی ………… 91
4-2-1-1 شکل تاج پادشاهان ساسانی ………….. 98
4-2-1-3-1 شکل تاج پیروز اول………………. 105
4-2-1-4-1 شکل تاج یزدگرد دوم و بلاش بر روی سکه ها … 107
5-2-1-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های اردشیر اول 160
5-2-2-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های شاپور اول 164
5-2-3-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های بهرام اول 167
5-2-5-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های نرسی 170
5-2-6-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های هرمز دوم 172
5-2-7-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های شاپور دوم 174
5-2-8-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های شاپور سوم 177
5-2-9-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های بهرام چهارم 179
5-2-10-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های یزدگرد اول 181
5-2-11-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های پیروز 183
5-2-12-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های قباد اول 185
5-2-13-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های خسرو اول 187
5-2-14-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های خسرو دوم 189
5-2-15-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های یزدگرد سوم 193
مقدمه :
یکی از درخشانترین دوره های تاریخ فرهنگ و تمدن ایران از نظر ترویج هنرهای گوناگون، دوره ساسانی است. دوره طولانی جهانداری ساسانیان (652-224م) که خود را وارث شیوه و منشی جهانداری هخامنشیان می دانستند، از پادشاهی اردشیر اول آغاز گردیده و با ظهور اسلام و شکست یزدگرد سوم پایان گرفته است.
هنر این دوره دارای ویژگیهای درباری، رسمی و مذهبی می باشد. تاثیرات مذهب در فرهنگ و هنر از آغاز تا پایان دوره کاملاً نمایان است.
دوره ساسانی نه تنها تضمین کننده ی تداوم خلاقیتهای گذشته بوده بلکه با نوآوریهای هنری خود سهم مهمی در عرصه جهانی ایفا کرده است. جامعه و تمدن ساسانی ضمن نگاه به گذشته و بی تفاوت نبودن بر جریانهای فرهنگی روز به دلیل وسعت شاهنشاهی ساسانی که از سرحدات گرجستان و ارمنستان تا سواحل خلیج فارس و دریای عمان و از سواحل سند تا روز فرات گسترده بود، ضمن پذیرش جریانهای متفاوت فرهنگی، عناصر فرهنگی آنها را منطبق با نیازها و سنتهای ملی خود تغییر شکل و محتوا می دهد و تبدیل به محصول فرهنگی نوینی می کند.
با انقراض این شاهنشاهی، سنت هنری آن دوره پایان نمی پذیرد، بلکه خلافت بنی امیه وبنی عباس را تحت تاثیر شدید افکار و عقاید هنری خود قرار می دهد و تا نواحی دوردست اقیانوس اطلس و اقیانوس آرام و امپراتوری عظیم روم شرق نیز نفوذ می کند.
در دوره ساسانی بدلیل وسعت شاهنشاهی که برگستره وسیعی از جهان قدیم فرمانروایی می کرد، شاهد تنوع فرهنگی و اقلیمی و هنرهای رایج هستیم، هنرهای همچون معماری، فلزکاری، مهرسازی، گچ بری، پارچه بافی، سکه زنی و غیره، هر یک از این هنرها به اوج شکوفایی خود رسیده بوده اند که امروزه بر آثار باقی مانده قابل مشاهده است.یکی از این هنرها که به اوج شکوفایی خود رسیده بود هنر و صنعت فلزکاری است. اشیاء فراوانی از فلزهای گوناگون همچون طلا، نقره، مفرغ و غیره ساخته شده است. این اشیاء از ظروف گرفته تازیورآلات، مسکوکات، ادوات جنگی و پیکره ها و …
در حال حاضر بسیاری از این آثار ارزشمند در موزه های معروف جهان همچون موزه لوور، بریتانیا، ارمیتاژ، متروپولتین و همچنین مجموعه های خصوصی نگهداری می شوند.
امروزه به اشیاء ساخته شده از طلا و نقره بخصوص ظروف، مسکوکات توجه فراوانی شده است و مطالعات جامع و کاملی از جنبه های مختلف بر روی این آثار توسط پژوهشگران ایرانی و خارجی صورت گرفته که بصورت مقالات و کتابهای متعدد منتشر گردیده است.
ولی متاسفانه به اشیاء مفرغی این دوره اهمیت چندانی داده نشده است.
در دوره ساسانی اشیاء فراوانی از مفرغ* ساخته شده است که از این میان می توان به ادوات جنگی، زیورآلات ظروف، پیکره ها، قلاب کمرها و مسکوکات اشاره نمود که هر کدام از آنها دارای اهمیت و زیبایی خاص به خود می باشند.
بدلیل اینکه مطالعه و بررسی همگی آثار مفرغی این دوره، بخاطر گستردگی در این پایاننامه میسر نمی باشد. بنابراین در این پایاننامه سعی بر آن شده است که مجموعه از این آثار را که شامل ظروف، پیکره ها و مسکوکات می باشد را مورد بررسی و مطالعه قرار داده و با تفکیک و معرفی آثار به تحلیل و مقایسه تطبیقی با سایر آثار این دوره پرداخته شود.
امید است مطالب این تحقیق گاهی کوچک باشد در جهت شناخت و معرفی هنر مفرغ کاری این دوره بخصوص اواخر دوره ساسانی و اوایل اسلام .
فصل اول : کلیات
1-1 بیان مسئله
1-2 اهداف تحقیق
1-3 سوالات تحقیق
1-4 فرضیات تحقیق
1-5 محدودیت تحقیق
1-1 بیان مسئله :
از آنجا که کشور ایران در صنعت فلز کاری از پیشینه ای بسیار غنی برخوردار است از کهن ترین زمان تا زمان حاضر جایگاه خاص خود را در زندگی بشر حفظ کرده است لازم است این هنر و صنعت از زوایای مختلف مورد بررسی و مطالعه قرار گیرد ، بخصوص دوره ساسانی که حلقه اتصال دوران باستان با دوره اسلامی می باشد و معمولا این دوره تاثیر فراوانی بر هنر دوره اسلامی به خصوص فلز کاری گذاشته است
در این پایاننامه به بررسی مجموعه ای از اشیاء مفرغی که شامل ظروف، پیکره ها و مسکوکات می باشد می پردازد.
از این مجموعه تعداد 24 عدد مربوط به ظروف و 17 عدد مربوط به پیکره هاو 44 عدد مربوط به مسکوکات می باشد.تا کنون بررسی و مطالعه چندانی بر روی این اشیاء صورت نگرفته است و حتی برخی از این اشیاء که در موزه های ایران نگهداری می شود برای نخستین بار توسط نگارنده این پایاننامه مورد بررسی و مطالعه قرار می گیرد.
بررسی تکنیک ساخت، تزئینات و گاهنگاری این اشیاء، قدمی کوچک در راه شناخت هنر و صنعت فلزکاری بخصوص مفرغ کاری اواخر دوره ساسانی و اوایل اسلامی است.
امید است این تحقیق سرآغازی باشد برای تحقیقات بعدی و کمکی باشد به مطالعات صورت گرفته.
1-2 اهداف تحقیق :
این تحقیق دارای چندین هدف می باشد. این اهداف عبارتند از :
- معرفی و مورد توجه قرار دادن این آثار، چون تاکنون بطور همه جانبه و یکجا این آثار مورد معرفی و مطالعه قرار نگرفته اند و با توجه به تعداد و اهمیت این اشیاء نیازمند بررسی و مطالعه می باشد.
- بررسی از دیدگاه تاریخ هنر، سبک شناسی و گاهنگاری اشیاء مورد مطالعه.
- روشن نمودن ویژگیها و مشخصات هنر مفرغ کاری دوره ساسانی است.
- طبقه بندی آثار از لحاظ شکل و خصوصیات ظاهری (فرم شناسی) و انجام مطالعات تطبیقی آثار مورد مطالعه
- در صدد پاسخگویی به سوالاتی که در این پایاننامه برای ما مطرح شده است.
1-3 سوالات تحقیق :
1) آثار مورد مطالعه به چه تاریخی از دوره ساسانی(اوایل ، اواسط ، اواخر) تعلق دارند؟
2) تکنیک ساخت آثار مورد مطالعه به چه صورت است؟
3) تکنیک تزئینات آثار مورد مطالعه به چه صورت است؟
1-4 فرضیات تحقیق :
1- برخی از آثار مورد مطالعه به اوایل دوره ساسانی و بخش اعظمی از آنها به اواخر دوره ساسانی و اوایل اسلام تعلق دارند.
2- تکنیک ساخت ظروف بصورت چکش کاری و قالب گیری می باشد مجسمه ها بصورت ریخته گری و مسکوکات بصورت چکش زنی می باشد.
تکنیک تزئینات آثار بصورت کنده کاری، حکاکی و برجسته کاری می باشد.
1-5 روش تحقیق :
برای انجام این تحقیق به ترتیب زیر عمل گردید:
- مطالعات کتابخانه ایی: استفاده از کتب و نشریات فارسی و لاتین و جمع آوری اطلاعات در این زمینه.
- مستند نگاری: با مراجعه به موزه هایی که اشیاء مورد مطالعه در آنجا موجود بود، آثار شناسایی و از آنها عکس تهیه گردید و اطلاعات مربوط به آنها جمع آوری گردید.
- بررسی و مطالعه اشیاء: اشیاء مورد مطالعه به چند دسته طبقه بندی گردید و از لحاظ گونه شناسی، فرم شناسی، تکنیک ساخت و تزئینات و گاهنکاری مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته و همه آثار در هر فصل جداگانه آورده شده است.
1-6 محدودیت تحقیق :
این پژوهش مانند سایر تحقیق ها با محدودیت هایی مواجه بود. بدلیل اینکه طیف وسیعی از آثار در موزه‌های خارج از کشور و مجموعه های خصوصی قرار داشتند و دسترسی به آنها امکانپذیر نبود، باعث گردید که به اطلاعاتی که از اینگونه آثار در کتب و نشریات چاپ گردیده بود اکتفا شود که متاسفانه برخی از اطلاعات در کتب ذکر نگردیده بود.
فصل دوم:
تاریخ سیاسی ساسانیان
2-1 تاریخ سیاسی ساسانیان:
سلسله ساسانی با پیروزی اردشیر اول پسر بابک، براردوان پنجم، شاه اشکانی در قرن سوم میلادی بنیان گذاشته شد. اردشیر در سال 244 میلادی در جنگی که در هرمزگان درگرفت، اردوان پنجم را شکست داد و او را به قتل رسانید و این مقدمه آغاز دوره حکمرانی بلند مدت بر غرب و آسیای مرکزی توسط شاهنشاهی ساسانیان بود. جنگهای ایران و روم که از دوره اردشیر آغاز شده بود در دوران شاپور اول (272-241م) ادامه می یابد. در سال 242.م رومیان لشکرکشی عظیمی به سوریه کردند که امپراتور گردیان سوم فرماندهی لشکر را بر عهده داشت. ساسانیان در سال 244م بر آنها پیروز شدند. بعد از آن شاپور در طی چندین لشکرکشی توانست رومیان را که تحت فرماندهی شخصی والرین بود، در حال 260 م شکست دهد و او را به اسارت بگیرد. واقعه به اسارت گرفتن یک امپراتوری رومی که برای تاریخ آن زمان بی نظیر بود، روی نقش برجسته های ساسانی بر ثبت رسیده است و شاپور خود را بعنوان پادشاه ایرانیان و غیر ایرانیان معرفی نموده است. نکته مهم دیگر در زندگی شاپور اول، برخورد او با مانی بنیانگذار مانویت است.
در دوران بهرام دوم (293-276م) پسر بهرام اول (276-273م)، درگیریهای با روم دوباره آغاز می گردد. رومیان در دوره حکومت امپراتور کاروس توانستند تیسفون را بگیرند و صلحی بین ایران و روم منعقد گردید. در سال 293 م بعد از مرگ بهرام دوم، پسرش بهرام سوم فقط چهارده ماه حکومت کرد و سپس بوسیله نرسی از سلطنت برکنار شد. نرسی در جنگی که بین ایران و روم در سال 297م رخ داد شکست نابود کننده ای خورد. شاهنشاه ساسانی مجبور به صلح شد و پنج ایالت ارمنستان را تسلیم رومیان کردند.
بعد از مرگ نرسی در سال 302 م پسرش هرمز دوم(309-302م) و سپس، پسر او که در واقع یک بچه بود ولی بعدها به بزرگترین فرمانروای ساسانی تبدیل شد، به حکومت رسید. او شاهزاده شاپور بود که با عنوان شاپور دوم 70 سال (379-309م) حکومت کرد. دوران او یکی از دوران موفق و با ثبات بود. در دوره حکومت وی، ساسانیان دوباره بقدرتی بزرگ در شرق کهن تبدیل شدند.
بهرام پنجم (بهرام گور) موفق شد با حمایت شاه حیره به حکومت برسد. (438-421م) ماجراجویی ها، حیله ها و هوشیاری های وی در جنگهای علیه اقوام بیابانگرد در شرق علیه بیزانس و ماجراهای عاشقانه و شکارش، بازتاب فناپذیر وی در ادبیات فارسی- عربی و در نقاشی و مینیاتور و نیز روی تصاویر ظروف معروف ساسانی با نقش شکار حفظ کرده اند.
دوران حکومت پیروز (484-459م) زیاد موفقیت آمیز نبود. پیروز بر علیه هپتالی ها (465م) وارد جنگ شد. در جریان این جنگ (469م) همراه با پسرش قباد در پیکاری در گرگان اسیر آنان شد پیروز از جمله می بایست متعهد پرداخت خراج هنگفت شود و پسرش قباد باید تا انجام این کار در اسارت هپتالی بماند. پیروز در سال 484 م در جنگ باهپتالی‌ها کشته شد.
قباد اول توانست در سال 488 م با کمک هپتالی ها و با دخالت مرز مهر بر تخت سلطنت جلوس کنند. قباد اول دو دوره حکومت کرد: دوره اول بعد از 9 سال سلطنت (497-488م) بخاطر گرویدن به دین مزدک از کار برکنار شد و دومین دوره حکومت خود را (531-499) به کمک پادشاه هتپالی بدست آورد.
قباد بهمراه پسر کوچکش خسرو اول توانست مزدک را به قتل برساند و بسیاری از مزدکیان را قتل و عام نماید. به حکومت رسیدن خسرو اول (579-531 م) که در تاریخ لقب انوشیروان داده شده است، نقطه اوج مجددی را در تاریخ ساسانی ایجاد می کند.
این فرمانروا ساختار حکومتی جدیدی بوجود آورد و بیش از همه، قوای نظامی، اشراف و امور مالیاتی را دوباره سازماندهی کرد. خسرو کوشید مجدداً آرامش و نظم را برقرار نماید.
خسرو اول در پایان دوره سلطنتش موفق می شود، قدرت ایران را برای نخستین بار در جنوب عربستان ثبت کند. در دوران خسرو دوم یا خسرو پرویز (628-590م) قلمرو ایران بزرگترین وسعت را پیدا می کند شاهنشاهی ساسانی در زمان خسرو دوم تانیل و دریای مدیترانه بسط یافته بود، وسعتی که قبلاً در دوره هخامنشیان در زمان حکومت داریوش کبیر بدست آورده بود.
یزدگرد سوم (651-632م) که 16-15 سال داشت ، بعد از مدتی موفق شد بعنوان آخرین پادشاه ساسانی به سلطنت برسد.( شیپ مان، 1383، صص79-26 به تناوب )
در سال 636 م اعراب به ایران حمله می‌کنند و در جنگی که بنام قادسیه نام می گیرد رستم فرخزاد فرمانده جنگ ایران کشته شد و درفش معروف ساسانی بدست اعراب افتاد و در سال 637 م تیسفون پایتخت ساسانیان بدون مقاومت زیاد تسخیر شد. در سال 642 آخرین جنگاور نهاوند رخ داد که پس از سه روز با پیروزی اعراب خاتمه یافت و در سال بعد همدان تصرف شد. از آنجا نخست آذربایجان، کرمان و در طول سالهای بعد تمام ایران تسخیر گردید.
تنها در گرگان و مازندران دو استان در کنار دریای مازندران ، سلسله بومی حاکم توانست بیشتر از صدسال مقاومت کند.
در سال 51/650 م اعراب سرانجام به خراسان نفوذ کردند، یزدگرد به مرو فرار کرد و سپس او حدود 52/651 م در نزدیکی رود مرغاب کشته شد. این دیگر واقعاً پایان شاهنشاهی ساسانی بود .
فصل سوم:
3-1 مشخصات کلی ظروف فلزی دوره ساسانی
3-1-1 شکل ظروف
3-1-2 تکنیک ساخت ظروف
3-1-3 تکنیک تزئینات ظروف
3-1-4 تزئینات ظروف و گاهنگاری آنها
3-2 ظروف مفرغی
3-2-1 بشقابها
3-2-2 سینی ها
3-2-3 کاسه ها
3-2-4 ابریق ها
3-2-5 گلدانها
3-3 نتیجه گیری
3-1 مشخصات کلی ظروف فلزی دوره ساسانی :
3-1-1 شکل ظروف: تقسیمات مختلفی بر روی شکل ظروف ساسانی و تزئینات روی آنها صورت گرفته است .
1- بشقابها: از جمله معمول ترین گونه های ظروف ساسانی، بشقابهای مدور با پایه گرد کوتاه هستند که بطور میانگین، حدود 25 سانتی متر قطر دارند.
موضوع تزئینات آنها بیشتر صحنه شکار توسط شاه می باشد.
2- کاسه ها: استادان فلزکار دوره ساسانی، کاسه هایی متعدد با شکل های گوناگون خلق کرده اند. کاسه های نیم کروی عمیق با قطر 22-20 سانتی متر که داخل آنها، با استفاده از نیم تنه های انسانی در قاب مدور، تزئین گشته اند و مربوط به دوران اولیه ساسانی می باشند.( گانتر؛ 1383، ص36-35)
«نوع دیگر کاسه های نیم کروی، معمولاً دارای قطری 14-12 سانتی متر می باشند. تزئینات سطح بیرونی آنها بصورت نقش برجسته است، گاهی نمایشگر صحنه های روایتی می باشند. این نوع کاسه ها به اواخر دوره ساسانی نسبت داده شده اند.»( Harper , 1993,P.105)
نوع دیگر کاسه های این دوره، کاسه هایی با پایه بلند (به ارتفاع 10-7) با سطح خارجی شیاردار می باشد، شکلی که از روم و بیرانس ملهم شده است.
اینوع کاسه ها شبیه بشقابها هستند، اما عمیق تر بوده و برپایه مخروطی شکل بلندی قرار گرفته اند.( گانتر؛همان منبع، 1383،ص36)
«قطر استاندارد کاسه های پایه دار معمولاً 18-15 سانتی متر و عمق آنها معمولاً بین 9-7 سانتی متر می باشد. با توجه به خصوصیاتی که این نوع کاسه ها دارند، احتمالاً مخصوص نگهداری مواد غذایی سفت هستند. (البته می تواند به عنوان نگهداری میوه استفاده نمود.)
این نوع کاسه ها در اواخر دوره ساسانی، از آلیاژهای قلع و روی تولید می شده است.»
( Harper, Ibid, 1993, P.104-105)
کاسه های بیضی شکل (قایقی، کشکولی) دسته عظیم و رایج، از ظروف فلزی ساسانی را تشکیل می دهند. ظروفی که از لحاظ وزنی سبک و در شکل تزئینات در مقایسه با دیگر ظروف ساسانی، ساده هستند.
«پیرآمیه(Pierre Amiet) با بررسی های که بر روی ظرف بیضی شکل که از حفاریهای شوش به سرپرستی دمرگان (De Morgan) بدست آمده، انجام داده است، عقیده داشت که این ظروف به احتمال زیاد توسط افرادی از طبقه پایین تر اشراف و یا مقامات اداری دولت ساسانی سفارش داده شده اند و به عنوان کارهای هنری کوچک، هرگز محلی که در آنجا ساخته شده اند را ترک نکرده اند.»( Amiet, 1970, p.51-53)
ظروف بیضی شکل، بصورت متقارن و موزون می باشد که طول کاسه ها تقریباً دوبرابر عرض آن بوده، اندازه متوسط طول آنها 22 سانتی متر و عرض آنها 11 سانتی متر و محدوده وزنی آنها از 200 گرم تا 500 گرم می باشد.
عمق کاسه ها در قسمت میانی آنها، معمولاً به یک پنجم طول آن می رسد. لبه ی ظروف معمولاً گرد و عمودی می باشد. هیچ یک از کاسه های بیضی شکل، دارای دسته یا پایه نمی باشد.
نوع دیگری از کاسه های بیضی شکل وجود دارد که بصورت دالبری هستند و دارای پایه بیضی شکل و طرحهای تزئینی در سطح بیرونی و یا داخلی می باشد.» (Harper, 1988, P.331-338)
کاسه های بیضی شکل، پیشینه ای در مجموعه آثار ظروف فلزی خاورمیانه ندارد.
ظرف مفرغی قایقی شکل مکشوفه از قصر ابونصر، ظروف نقره ای مکشوفه از استخر و تل ملیان در جنوب ایران که از حفاریهای علمی کشف گردیده اند و همچنین ظروف نقره ای قایقی شکل که از غارقوری قلعه در کرمانشاه کشف گردیده و با اشکال گربه سانان و حواصیل تزئین شده اند با تاریخ اواخر دوره ساسانی را القاء می کند. (رحیمی، 1380، ص68-34)
همچنین کتیبه ها و بن مایه های تزئینی بر روی این نوع کاسه ها، شواهدی است برای تاریخگذاری بعد از اواسط دوره ساسانی.
اینوع کاسه‌ها در اواخر دوره ساسانی و اوایل اسلامی، از آلیاژ مفرغ با قلع بالا (سفید روی) و به تقلید از نمونه های نقره ای ساخته شده و نادر هستند. (Harper , Ibid, 1988, P.340)
3- گلدانها:گلدانهای ساسانی دارای بدنه ای به شکل گلابی با کف مدور و گاهی دارای یک پایه کوتاه هستند در بعضی از گلدانها یک نوار برجسته یا یک ردیف برجستگی مروارید مانند، گردن را از بدنه ظرف جدا می سازد. ارتفاع گلدانها معمولاً 18-17 سانتی متر و وزن آنها بین 750-450 گرم می باشد.» (Harper,1993, P.101-102) گلدانها دارای تاریخ اواخر ساسانی می باشد.
4- ابریق ها: ظروفی هستند با بدنه گلابی شکل و گردن باریک و پایه، دسته بلند و با آبریزی به شکل منقار و همچنین دارای یک نوار برجسته در پایین گردن و در بالای پایه می باشد.
«ابریق ها احتمالاً از دنیای رومی به فهرست ظروف ساسانی وارد شده اند. ادامه ساخت این گونه ظروف را (البته با اندکی تغییرات در شکل شان) می توان در ابتدای دوره اسلامی مشاهده نمود.» (گانتر، همان منبع، 1383، ص38)
- رتیونها(تکوک): «در فرهنگ یونان رتیون به ظروفی اطلاق می شود که قسمت بالای آن به شکل قدح و بخشی پایینی آن به سر یا نیم تنه حیوانی و به ندرت به نیم تنه انسانی متصل می‌گردد.»( فیروزمندی، 1381، ص79)
رتیونهای دوره ساسانی تداوم تولید ریتون کهن ایرانی است که به شکل حیوان کامل می باشد که احتمالاً بصورت شاخ تغییر شکل یافته و ساخت آنها تا دوره اسلامی اثبات شده است.( گانتر؛ همان منبع، 1383،ص39)
3-1-2 تکنیک ساخت ظروف :
اربلی (J.Orbeli) و ترور (K.V.Trever) با بررسیهایی که انجام داده اند معتقدند که ساخت ظروف نقره ای ساسانی بر اساس سه روش زیر می باشد:
- چکش کاری (Hammering): ظروف بوسیله وارد کردن ضربه های مکرر چکش به ورقه ریخته گری فلزی بریده شده، با استفاده از قالب های محدب، شکل داده می شد و سپس بوسیله روشهای مختلف تزئین می شده است.
- ریخته گری (Casting): ابتدا، مدل یا قالب ظرف را از موم می ساختند و سپس قالب را در محفظه ای مملو از خاک رس بسیار نرم یا ماسه قرار می دادند و فلز مذاب را در آن می ریختند، حرارت فلز مذاب، موم را ذوب می کرد و شی بعد از انجماد پرداخت می شد.
- تکنیک دو پوسته (Double Shell): این تکنیک شامل ظروفی هستند که سطح خارجی بدون تزئین چکش کاری شده و سطح داخلی چکش کاری و سپس تزئین شده است. این دو سطح به وسیله لحیم کردن یا به وسیله خم کردن لبه‌های سطح خارجی به طرف داخل و چکش کاری آنها روی سطح داخلی با یکدیگر محکم می شوند.»( Orbeli & Trerer, 1935 , P.120-121)
3-1-3 تکنیک تزئینات ظروف فلزی :
تزئینات ظروف فلزی ساسانی به چهار شیوه اجرا می شد، این شیوه ها عبارتند از:
- قلم زنی و حکاکی (EngraVing): به وسیله ابزار مخصوص قلم زنی همچون قلم های حکاکی، نقطه ها و علائمی را روی شیء مورد نظر، ایجاد می نمایند و یا اینکه بوسیله قلم های حکاکی خطوطی را روی شیء حک می کردند.
- کنده کاری (Chasing): در این روش، فلز اطراف عناصر تزئینی برداشته می شد و بدین ترتیب عنصر یا عناصر تزئینی با برجستگی کمی باقی می ماند. غالباً تمامی سطح زمینه کار برداشته می شود تا ارتفاع لازم برای برجسته نمایی تزئین ایجاد گردد.( Harper & Meyers, 1981, , P.148-149)
کنده کاری و قلم زنی از جمله فنون معروفی هستند که با هدف ایجاد ریزه کارهای تزئینی، بر کاسه ها و بشقابها بکار می رفته اند.
- برجسته کاری (Raising) : تزئینات برجسته به وسیله چکش کاری از پشت فلز ایجاد می گردد طی این عمل، ورقه فلز بر روی یک تکیه گاه (سندان) قرار می گیرد و سپس با وارد ساختن ضربات چکش بر یک طرف این ورقه فلز تزئینات دلخواه را بر سطح فلز ایجاد می نمایند.( گانتر ؛ همان منبع، ص72-68)
گلدان و ابریق ها نمونه های بارز این روش هستند.
- طلاکاری (Gilding) : «صیقل کاری و طلاکاری آخرین فنون بودند که به منظور تکمیل ظروف به اجرا گذاشته می شدند. طلاکاری به دو روش انجام می گرفت، یک روش استفاده از برگه طلا (فن طلاکاری برگه ای Leaf Gilding) و روش دوم طلاکاری ملغمه ای (طلا کاری آتشین Amalgam) طلاکاری ملغمه ای مخلوط خمیری شکل جیوه و طلا را بر سط فلز مالیده و سپس شی را حرارت می دهند تا جیوه بخار گردد و لایه ای از طلا که صیقلی و صاف و درخشان می باشد، باقی بماند.»
3-1-4 تزئینات ظروف و گاهنگاری آنها
نقوش تزئینی ظروف دوره ساسانی دارای تنوع و زیبایی خاص بود. بسیاری از نقوش از ناحیه شرق نزدیک باستان و برخی از نقوش از غرب (روم) گرفته شده اند. طرحها و نقوش ساسانی، تنها به عصر خود محدود نمی شد، بلکه بعد از دوره ساسانی در بیزانس و جهان اسلام نیز تداوم داشت.
هارپر (Harper) معتقد است: در طول دوره ساسانی مجموعه ای از طرحها که بکار رفته است، تنها به جهت تزئینی نمی باشد، بلکه بسیاری از آنها مفهوم نمادین یا مذهبی دارند.
نقوش روی ظروف دوره ساسانی را می توان به چند دسته تقسیم بندی نمود:
1) نقوش انسانی 2) نقوش حیوانی 3) نقوش گیاهی 4) نقوش هندسی 5) نقوش حیوانات تخیلی
1) نقوش انسانی، نقوش انسانی بر ظروف فلزی بطور کلی در صحنه ها و حالات مختلف دیده می شود که عبارتند از شاه بصورت نیم تنه محصور شده در قاب مدور، شاه شکارچی و شاه نشسته بر تخت همراه با ملازمان، هر سه مورد مربوط به تصاویر سلطنتی هستند، دسته اول مربوط به اوایل این دوره، دسته دوم مربوط به اواسط تا اواخر این دوره و دسته سوم مربوط به اواخر این دوره می‌باشند.(Harper, 1978, P.18)
از دیگر نقوش انسانی می توان به نقش رقاصگان و نوازندگان زن، اشخاصی در حال تهیه شراب، افرادی در حال مبارزه، زنان مقدس (الهه آناهیتا) اشاره نمود.
2) نقوش حیوانی: بسیاری از حیوانات، علاوه بر جنبه تزئینی بعنوان نماد خدایان و سمبلیک نقش می گردیدند. بعنوان نمونه معمولاً گراز وحشی را نشان ور ثرغن بهرام خدای پیروزی، شیر مظهر میترا خدای پیمانها، خروس نشانه الهه خوش اقبالی، اسب سمبلی از مرگ، عقاب نشان تمام خدایان آسمان و نماد قدرت و توانایی، بزسمبل ماه و امثال آنها. از دیگر حیوانات روی ظروف می توان به درنا، مرغابی، طاووس، گاو،گوزن، شتر، حواصیل، روباه، گربه سانان و غیره اشاره نمود.( ریاضی، 1383،ص53)
* – در این پایان نامه به جای واژه «برنز» سعی گردیده از واژه فارسی آن «مفرغ» استفاده گردد.
+98 9337843121 
