مشخصات این فایل
عنوان: بررسی هنر معماری ایران در دوره ساسانیان
فرمت فایل : word( قابل ویرایش)
تعداد صفحات: 34
این مقاله درمورد بررسی هنر معماری ایران در دوره ساسانیان می باشد.
خلاصه آنچه در مقاله بررسی هنر معماری ایران در دوره ساسانیان می خوانید :
گچبری
شاهکارهای درخشان و پرجاذبه هنر گچبری بعد از اسلام در ایران چه از نظر تکنیک، نحوه کاربرد و اجرا و چه از نظر نگاره‌ها و نقشها، متکی بر هنر گچبری غنی و وسیع دوران اشکانیان و ساسانیان است. این هنر که در زمان سلجوقیان دارای ارزش فنی بسیار مهمی است نقش ارزنده‌ای در تزیین داخلی و خارجی بناهای این دوره دارد. با اینکه اسلوبهای مختلف و ترسیم موضوعهایی انسانی توسط هنرمندانی که برای شاهزادگان سلجوقی در ایالات مختلف کار می‌کردند به وجود آمد، ولی صفات مشترکی در عموم آنها دیده می‌شود. عناصر عمده طرحهای تزیینی عبارت بود از اشکال نقوش و رسوم آنها و بعضی از طرحهای هندسی از قبیل سه گوش، هشت گوش، ستاره، دایره، گل و برگ و نقوش اسلیمی که از تزیینات اصلی اسلامی است. کتیبه‌های عظیم نیز به خط و حروف کوفی که به تزیینات توریستی (گل و بوته) منتهی و در زمینه اشکال نباتات قرار داده می‌شود نوعی از تزیین است که نمونه آن در برج سلطان مسعود غزنوی به کار رفته است. نمونه‌های دیگر آن در ایالت خراسان در خرابه‌های نیشابور و مرو دیده می‌شود. در بقایای مقبره سلطان سنجر این نوع تزیینات به اشکال گل و بوته و کتیبه‌های به خط کوفی که با آجر بریده گچبری شده است، دیده می‌شود. در اکثر بناهای این دوره روی نمای ساختمان و طاقها، دیوارها، مناره‌ها، و صحنها را پوششی از گچ‌پوشانیده، به وسیله تزییناتی از نوع گل و بوته و نقش و نگار برجسته آنها را مزین ساخته‌اند تا بیننده از یکنواختی کار معماری خسته نشود. در این گچبریها سطوح بسیار وسیع را با نقشهای ساده، و ایوانها، دیوارهای رو به قبله، و محرابها را با نقشهای پر پیچ و خم و پر گل و بوته می‌آراستند. طراحان این آرایش توانسته‌اند برای هر گوشه یا سطحی که معمار خالی گذاشته، آرایشی در خور و مناسب فراهم آورند. نقوش اسلیمی که قبلاً هم در ایران معمول بوده، زمینه‌های خالی صفحات تزیین را پر می‌کرده است. این اسلیمیها که در اغلب آثار هنری ایران و سایر ممالک اسلامی به چشم می‌خورد، زمینه کتیبه‌ها را در معماری مزین کرده، و در واقع همان نقوش گیاهی که خطوط و ابعاد یک بنای دوره ساسانی را در برگرفته بوده، در اینجا هم خطوط کوفی اسلامی را در میان گرفته است. یا همان شیوه تزیینی یعنی شاخه‌هایی که در دنبال بعضی نقوش دوره ساسانی دیده می‌شود، در اینجا نیز از انتهای حروف کوفی بیرون جسته است. در معماری عصر سلجوقیان خطوط کوفی با تزیینات گل و بوته و خط نسخ جزو وسایل تزیین ساختمانها شده است و هنگامی که خط نسخ، ثلث، و نستعلیق با نرمش خاص جای خط کوفی ار گرفت، محرابها و حاشیه‌های اطراف درها با نوشته‌هایی از گچکاری زینت داده شدند، بعد از تبدیل خط کوفی به خط نسخ، تراشیدن آجرها و تشکییل حروف کلمات این خط با دشواریهای مواجه می‌شود. لذا کتیبه‌ها و تزیینات آجری از بین می‌رود و گچبری جایگزین آن می‌شود. یکی از زیباترین کتیبه‌های کوفی دوره سلجوقی در بقایای مدرسه خرگرد خراسان پیدا شده است که این کتیبه نام نظام‌الملک وزیر اعظم سلطان الب ارسلان را دارد و مربوط به سالهای 455 تا 485 هجری قمری است. به طوری که در این کتیبه مشاهده می‌کنیم، برجسته‌کاری از طریق کاربرد دو یا سه سطح مختلف تزیینی با گچکاری به وجود آمده است که این سبک از مختصات برجسته‌کاری دوره سلجوقیان به شمار می‌رود و تا زمان ایلخانان نیز ادامه پیدا کرده است. گاهی اوقات در این گچبریها که در تزیین محرابها، سطوح تحتانی دیوارها، ستونها، سر ستونها و ... به کار می‌رفت، از قطعات کاشیکاری و آجرکاری هم استفاده می‌کردند، تا تضادی بدیع و موثر پدید آید؛ به طور معمول، نقوش گچبری پیچیده هستند و موضوعات عامه پسندی چون طرح اسلیمی، خط نوشته و تزیینات گیاهی و هندسی (عناصر عمده طرحهای تزیینی) را در بر می‌گیرند. این نقوش در جهات مختلف به هم می‌آمیزند و متناوباً تشکیل زمینه و نقش اسلیمی و صلیبی و حیوانات متقارن که بخصوص در اواخر دوره سلجوقی مورد استعمال بوده‌اند، و نمونه بارز آن از شهر ری به دست آمده و فعلاً در موزه پنسیلوانیا است، عبارت از یک صحنه تاجگذاری که در آن نقوش اسلیمی و کتیبه و گیاهان به صورت نقش برجسته گچی دیده می‌شوند. تاریخ این نقش سال 590 هجری است. ناگفته نماند کمال هنر گچبری این زمان که زیباترین و پیچیده‌ترین گچبریها را شامل می‌شود، بر اثر تجربیاتی است که از تزیین ظرفهای سفالی این دوره حاصل شده و به استادان گچبری بسیار کمک کرده است. این تزیینات که بیشتر برای پوشش دیوارها به کار رفته است، نشانه کمال زیبایی و هنر محسوب می‌شود و بیشترین کمال را می‌توان در ساختن محرابهای این دوره دید، یعنی بهترین نمونه این هنر طرحهایی است که کاملاً جنبه تزیینی دارد. نحوه آرایش این محرابها بدین گونه است که با کتیبه‌هایی که نقشهای مفصل و پر کار داشته اطراف محراب را می‌پوشاندند. قسمت بالا و طرف نوک تیز طاقچه را حاشیه‌ای احاطه کرده معمولاً در قسمت بالا حاشیه زیباتری با نقشهای درشت‌تر گچبری شده است. اطراف طاق مرکزی، در حاشیه‌ای مستطیلی منقوش می‌شود و طرحها عبارتند از نقوش اسلیمی، نقش مو و تاک و برگهایی که سوراخ سوراخ شده، شکل لانه زنبور به خود گرفته‌اند. از محرابهای قدیمی این دوره می‌توان، محراب مسجد جامع برسیان، محرابهای مسجد جامع اردستان، و محراب زیبای گنبد علویان در همدان را نام برد که از لحاظ زیبایی تزیین یکی بر دیگری برتری دارند. این محرابها که با آجر ساخته شده‌اند، دارای گچبریهای جالبی هستند و چند نوع نقش تزیینی اسلیمی با یکدیگر ترکیب شده که یکی بر روی دیگری و در زمینه‌ای از اسلیمی برجسته پوشیده شده است.
محراب گنبد علویان همدان که بعضی آن را متعلق به دوره‌های بعد می‌دانند، از زیباترین هنر گچبری این دوره است. در وصف تزیین و گچبری این محراب پروفسور پوپ می‌گوید: «استادی و مهارت در اجرای طرحها، و زیبایی در جزییات این گچبری از شاهکارهای نوع خود محسوب می‌شود». می‌توان گفت که نقش گچبری این مقبره با عالیترین نقش قالی برابر می‌کند. این محراب دارای حاشیه‌ای مزین به خط کوفی است که دور طاق محراب را پوشانده است. نظیر این گچبریها در اکثر مساجد اسلامی این دوره دیده می‌شود. برای مثال می‌توان از خطوط گچبری کوفی مدرسه حیدریه قزوین نام برد. تزیینات گچبری این مدرسه بسیار غنی است، به طوری که اطراف داخلی بنا چند نوع خط کوفی را ارائه می‌کند.
گچبری در دوره سلجوقیان نه تنها برای تزیین مساجد و دیگر اماکن مذهبی به کار می‌رفت، بلکه قصرها و منازل اعیان و اشراف نیز با گچبری تزیین می‌شد. موضوع این گچبریها غالباً عبارت بود از مناظر شکار و مناظر دربار و شاهزادگان و امرا که نوازندگان و ندما و درباریان در اطراف آنها قرار دارند، در این دوره برجسته‌کاری همزمان با کاربرد تصاویر- به رغم سخت‌گیریهای متداول این زمان- و تزیینات با استفاده از تمثالهای زنده در بناها به کار برده شده است و کارهای برجسته بخصوص برجسته‌کاریهای بزرگ و حجیم در ساختمانها ظاهر شد. گاهی اشکال انسانی بقدری برجسته ساخته می‌شده که حکم مجسمه‌سازی را پیدا می‌کرده است. چندین نمونه و شکل کامل از این نوع مجسمه‌سازی در موزه برلین و موزه دیترویت موجود است. یکی از بهترین نمونه‌ها که خوب باقی‌مانده، مجسمه سر شاهزاده‌ای است که اصل آن در موزه متروپولیتن محفوظ است. در این مجسمه فقط مختصات اصلی صورت نمایانده شده، ولی با این حال با مهارت تمام از کار درآمده و حلقه‌های زلف به سبک شرقی تزیین شده است. چنانکه در حجاری و مجسمه‌سازی سده ششم و هفتم هجری دیده می‌شود، نوع نژادی این صورت، ترک و مغولی است. این هنر اگر چه مغایر با دستورات و قواعد مذهبی آنها بوده است ولی این جنبش در وهله نخست در پوشش گچی ابنیه در شهر ری و سایر شهرهای ایران به صورت برجسته‌کاریهای نسبتاً بزرگ و گاه هجیم ظاهر می‌شود. این برجسته‌کاریها نشان دهنده تصاویر نگهبانان یا امرا و خدمه آنهاست که در کنارشان ایستاده‌اند. بنابراین با مناظری روبرو هستیم که بیشتر با تزیین کاخها متناسب می‌باشند. از این نمونه‌ها در آثار سلجوقیان آسیای صغیر هم فراوان دیده می‌شود، در اینجا، علاوه بر طرحهای موجودات زنده، مناظر جنگ، و تصاویر حیوانات با حجمهای کوچکتر و به صورت گچبری، مجسمه‌هایی سنگی نیز به وجود می‌آید که اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. احتمالاً پیدایی هنر مجسمه‌سازی در نتیجه نفوذ ترکستان شرقی است که تا این حوالی نیز رسیده بود. می‌توان گفت سلجوقیان در زمان سیادت و برتری خود میل عجیبی به تزیینات تمثیلی زنده داشته و تا حد طرحریزی آزاد و مجسمه‌سازی نیز پیشرفت کرده‌اند.
مقرنس کاری
یکی از عناصر تزیینی و معماری که در زیبا کردن بناهای ایرانی بخصوص مساجد و مقبره‌ها نقش مهمی دارد، مقرنس کاری است. این عنصر تزیینی در دوران معماری اسلامی چه از لحاظ کثرت استعمال و چه از نظر تعدد مواد و چه از جهت وسعت عالم اسلام اهمیت بخصوصی داشته و شاید به علت همین شرایط بوده است که بعضی‌ها اصولاً این تزیین را یک روش اسلامی دانسته‌اند. در دوره سلجوقی این هنر در مرحله تحول شدید قرار می‌گیرد و در صورت کلی که در ممالک مختلف و نواحی اسلامی بروز کرده بود به سوی عوامل و عناصر ساسانی از جمله تالارهای مربع بزرگ رفت و چون سقف این نوع تالارها به کمک گوشوار ساخته می‌شد، زمینه مناسبی برای توسعه مقرنس فراهم شد. این مقرنسها در حقیقت از جمله وسایل موثر در ساختن گنبدها هستند، زیرا به وسیله آنها ارکان چهار گانه گنبد را بتدریج بالا می‌برند، به کاسه داخلی گنبد می‌رسانند، و در واقع برای تبدیل اشکال مربع به اشکال مدور که گنبد بناها بر آن قرار می‌گیرد به کار می‌روند. چنانکه اغلب در تاریخ معماری اتفاق افتاده، شکلی که در اصل برای مقاصد ساختمانی پیدا شده بود، نه تنها برای همین منظور تکمیل شد بلکه محتوای نظری اولیه خود را از دست داد و بیشتر برای تزیین به کار برده شد. سازندگان دوره سلجوقی گرایشی را که در دوره ایلخانان تکمیل شد، آغاز کردند و قرنیزها را با ردیفهای بیشتر و استقامت داخلی کمتر ساخته، نیم طاقها را برچیدند و جای آن را به سردرها و کتیبه‌ها دادند. گنبدها نیز با مهارت بیشتر بر سطوح وسیع قرار گرفتند. محل قرارگیری این عنصر تزیینی که در بالای دیوارها بویژه سقف و گوشه‌های آن به کار می‌رود و با مواد مختلف و نقوش متفاوت و به اشکال گوناگون صورت می‌گیرد، شباهت زیادی به لانه زنبور دارد. این مقرنسها که بیشتر از دیگر عناصر ساختمانی جنبه تزیینی دارد از قرار گرفتن بر روی یک عنصر معماری مانند سرستونها، قوسها، حاشیه‌ها، کتیبه‌ها، و غیره حاصل می‌شوند. گاهی مانند ایران و ترکستان از گل پخته یا گچ قالبی ساخته شده و گاهی مانند سوریه و ترکیه از سنگ تراشیده شده‌اند. کاربرد این عنصر تزیینی در معماری عهد سلجوقیان تنها در بنای اصلی مساجد، مقبره‌ها، یا مناره‌ها نیست بلکه در زوایای محرابها هم از آن استفاده شده است. این مقرنسها از جهت عمق، طول و عرض متغیر می‌باشند و با گچبری، آجرکاری، یا کاشیکاری تزیین شده، به اشکال مختلف در بنا به کار برده شده‌اند:
1- مقرنسهای جلو آمده که مواد آنها غالباً از مایه مصالح اصلی بنا بوده، اکثراً ساده و در انتهای سطوح خارجی صورت می‌گیرد و استحکام آن زیاد است.
2- مقرنسهای روی هم قرار گرفته که گاه از مایه مصالح اصلی بنا یا قطعات سنگ و آجر و گچ در سطوح داخل و خارج صورت می‌گیرد و دارای ثبات متوسطی است.
3- مقرنسهای معلق، معادل استالاکتیک فرنگی، که غالباً از چسبانیدن مواد مختلفی نظیر گچ، سفال، کاشی، و غیره به سطوح مقعر داخل بناها صورت می‌گیرد و آویزان به نظر می‌رسد و دارای ثبات کمی است.
4- مقرنسهای لانه زنبوری که چون خانه‌های زنبور به چشم می‌خورد.
انواع این مقرنسها در بناهای دوره سلجوقی مورد استفاده قرار گرفته است. از جمله مقرنس گنبد علی در ابرقو که زیبا و نسبتاً بدیع است. مقرنسهای این مقبره بین انتهای ساقه و پایه گنبد در دو ردیف قرار دارد و مانند کمربندی به دور بنا می‌پیچد. مقرنس‌کاری گنبد کبود مراغه، در دو دسته بسیار زیبا به چشم می‌خورد و شامل تعدادی طاقنما یا قوس شکسته است که هر کدام در بالای یک وجه منشور قرار دارد و شامل سه ردیف است. دسته دوم که درست در پایه گنبد قرار دارد عبارت است از تعدادی طاقنمای کوچک و عده‌ای سطوح مدور در بالای آنها. در منار ساربان در اصفهان، علاوه بر نقوش آجری و کتیبه‌های زیبای آن، دو رشته مقرنس آجری دقیق و جالب به کار رفته است. رشته اول آن که در بالای کتیبه بزرگ مناره قرار دارد، مرکب از یک ردیف جرز است که از پایین بریده، آویزان به نظر می‌رسد و در طرفین طاقنماهایی که بعضاً دارای قوس شکسته هستند، قراردارد. ردیف دوم، مثلثهای مقعر شکلی است که در بالای طاقنماهای مذکور قرار دارد. ردیف آخر را مثلثهای مقعر دیگری تشکیل می‌دهند. مقرنسهای این مناره آجری و توام با کاشی فیروزه‌ای رنگ است که در نتیجه زیبا و خوش حالت است. مقرنسهای هر دو تالار مسجد جامع اصفهان، در واقع همان منطقه تغییر حالت حد مربع به دایره در پایه گنبد است. این مقرنس‌کاریها که به صورت ابتدایی، اولین بار در ایوان مسجد دیده می‌شود بعداً به شکل کاملتر در نقاط دیگر مسجد نمایان می‌شود.
بخشی از فهرست مطالب مقاله بررسی هنر معماری ایران در دوره ساسانیان
پیشگفتار ۴
بناهای دوره سلجوقی ۶
الف) بناهای مذهبی ۶
۱- مساجد ۶
مسجد جامع اصفهان ۸
کلیاتی درباره معماری دوره سلجوقیان ۹
الف- معماری و ویژگیهای بناهای چهار ایوانی ۹
ب) تزیینات ۱۹
کابرد آجر ۱۹
کاشیکاری ۲۲
گچبری ۲۵
مقرنس کاری
دانلود مقاله بررسی هنر معماری ایران در دوره ساسانیان
