نویسندگان: ملنی ای.گاردنر، کتابخانه ملی کشاورزی
جوآن دو وریس، دانشگاه مینه سوتا
سیندی کاگ، دانشگاه ایالتی واشنگتن
ترجمه: محمدخداجوی
چکیده:
مرکز اطلاعات شبکه کشاورزی (ای.جی.ان.آی.سی)، نظام اشاعه اطلاعات اینترنتی برای بهبود کیفیت منابع و اطلاعات کشاورزی می‌باشد. در حال حاضر بیش از 35 سازمان در این شبکه فعال هستند که هر یک بخش کوچکی از اطلاعات تخصصی آن را تأمین می‌کند. این نظام اطلاعاتی شامل برنامه‌های منظم جهت مداری است که اطلاعات کشاورزی و امور مربوطه و منابع مرجع چند رسانه‌ای برای استفادهء عموم، دانش‌پژوهان، گروه‌های تجاری و کاربران دولتی فراهم می‌آورد.
بعضی از اهداف ای.جی.ان.آی.سی از این قرار است: شناسایی و ارزیابی مجموعه عظیم طلاعات و منابع الکترونیکی، سهولت دسترسی و بازیابی از مفیدترین منابع اطلاعاتی، گردآوری کامل‌ترین آنها، اطلاع‌رسانی به متخصصین مناطق تحت بررسی و خدمات مرجع پیوسته، استفاده ازخصوصیت اشاعه اینترنتی به عنوان اهرمی جهت اطمینان خاطر از این که کار و مسئولیت به یک نسبت در این امر دخالت داشته‌اند و سهولت در همکاری و ارتباط بین جامعه بزرگ کشاورزی، ویژگی شاخص هر یک از این مراکز ارائه خدمات مرجع می‌باشد. اعضاء همواره خلاصه‌ای در مورد این مرکز و دو نمونه مطالعاتی در دسترسی کاربران قرار می‌دهند. آنها کارهای انجام
شده توسط دانشگاه مینه سوتا در آماده‌سازی برای انتقال منابع مرجع به دانشگاه، ایالت تا سطح جهانی را شرح می‌دهند و نیز تلاش‌های دانشگاه ایالتی واشنگتن را برای ساخت مجموعه مراجع دیجیتالی به بحث می‌پردازد.
خلاصه‌ای در مورد ای.جی.ان.آی.سی
مرکز اطلاعات شبکه کشاورزی (ای.جی.ان.آی.سی) نظام اشاعه اینترنتی برای دسترسی به منابع و اطلاعات کیفی کشاورزی است که به اتفاق اعضاء (www.agnic.org) اداره می‌شود.
کتابخانه ملی کشاورزی ایالت متحده (ان.ای.ال) و چندین موسسه عضو حدود ده سال پیش متوجه شدند که همکاری و اشتراک منابع بین موسسات با هدف مشترک کشاورزی از ضروریات هیات ان.ای.ال. در جهت افزایش دسترسی به اطلاعات کشاورزی می‌باشد. در این میان منابع مشترک، اطلاعات تخصصی مربوطه و خدمات مرجع پیوسته کلیه موفقیت ای.جی.ان.آی.سی می‌باشد.
ای.جی.ان.آی.سی در پی نیاز به تعیین نقش کتابخانه‌ها و سایر فراهم‌کنندگان اطلاعات در محیط الکترونیکی جدید بوجود آمد و در یک کمیته همکاری مشترک برای دسترسی به منابع کیفی به شکل الکترونیکی شامل فایلها، منابع جدید، اطلاعات آماری با هم همکاری می‌کنند.
در پی این نظریه که هدف اصلی آن امکان دستیابی به اطلاعات بهینه می‌باشد خدمات مرجع پیوسته (بخصوص مراجع اشاعه شده) از عناصر مهم این سرویس محسوب شدند. بعد از آزمایش بین هفت سایت به صورت آکادمیک (1997-1996) همه اعضاء اتفاق‌نظر داشتند که پاسخ به کاربران از سوی این مراکز مستدل و قابل قبول بوده است.
این شبکه موفقیت‌های مختلفی را تجربه کرده است. بعد از آزمایش و اندکی پس از دوره ارائه مرجع پیوسته، یکی از سایت‌های ای.جی.ان.آی.سی تصمیم گرفت که گزینه‌ای با عنوان "سوالی بپرسید" را از برنامه خود حذف کند. ولی در مدت کوتاهی در برابر فشار اتحادیه، سایت مجبور شد این مورد را به صفحهء اول خود اضافه نماید. در طی دو روز آنها بیش از 400 سئوال دریافت کردند. لذا دوباره تصمیم گرفتند که این گزینه را از سایت بردارند. در یک تحلیل اجمالی از مسئله عللی بر دریافت این همه سئوالات که به دست آمد به شرح زیر می‌باشد).
1. این صفحه برای متخصصینی که در یک زمینهء خاص پژوهش می‌کنند، ایجاد شده بود.
2. موضوع چنان کاربر مدار بود که کانون توجه کاربران غیرمتخصصین بوده است.
3. سایت توسط متخصصین موضوعی و اطلاع‌رسانی بوجود آمده و اداره می‌شد نه کتابداران.
ارزیابی مجدد ساختار صفحه منجر به طراحی مجدد آن شد در این طراحی مجدد حجم صفحه کم و اطلاعات بیشتر پاسخگوی نیاز مصرف‌کنندگان شده بود.
به جز دو سایت مرکز اطلاعات شبکه کشاورزی، بقیه بوسیلهء کتابداران یا از داده‌های ورودی آنها در زمینه ساختار، گسترش و انتخاب منابع اداره می‌شود.
اعضاء مرکز معتقدند که کاربران بیشتر خدمات را از سایت‌های سازمان‌یافته که سطح وسیعی از کاربران را تحت پوشش قرار می‌دهند با امکان پاسخ‌های مکرر به پرسشهای مکرر و استفاده از منابع پراستفاده و سایر اطلاعات عمومی می‌گیرند. سیاری از اعضای احتمالی آینده از پیوستن به اتحادیه طفره می‌روند چرا که از مواجه شدن با انوه سئوالات واهمه دارند.
پیچیده شدن مسئله زمانی است که برخی از کتابخانه‌های دانشگاهی اهداء زمین گروه کاربران محدودتری نسبت به سایر اعضای مرکز اطلاعات شبکه کشاورزی دارند.
با جهانی شدن هر برنامه، اکثر موءسسات اهدای زمین سعی در توسعهء فعالیت‌هایشان برای خدمت به کمیته‌های جهانی دارند و بیشتر این مراکز نیز برای پیوستن به مرکز اطلاعات شبکه کشاورزی تمایل نشان می‌دهند. حال دانشگاه مینه سوتا دربارهء تلاش‌هایش در زمینهء سیر تغییرات برای گسترش اجزاء مرجع پیوسته سایت مربوطه خود صحبت می‌کند.
دانشگاه مینه سوتا به سوی جهانی شدن
ماهیت تعاونی و اشاعه مرکز اطلاعات شبکه کشاوری حامی و مشوّق مشارکت موءسسات اهدای زمین در سطح بسیار بالا بوده است. برای یک کتابخانهء اهدا زمین غیرممکن است که بتواند با سایت خود پاسخگوی تمام بخش‌های کشاورزی و علوم وابسته بوده و به سئوالات تک تک افراد نیز پاسخ دهد. از سوی دیگر، وجود سایت وبی که روی بخش‌های خاصی از موضوع تمرکز کرده و توسط یک مجموعه برنامه قانونی و وزنه‌های تحقیقی برنامه‌ریزی شده و با حسن شهرت ملی پشتیبانی شده نیز هیجان‌انگیز به نظر می‌رسد.
دانشگاه مینه سوتا دو سایت مرکز اطلاع‌رسانی شبکهء کشاورزی دارد. هر دو سایت براساس ویژگی‌های منحصر به فردی بوجود آمده‌اند که پایه و اساس سایت‌ها به حساب می‌آیند. جنگل‌داری مرکز اطلاعات شبکهء کشاورزی (forestry.lib.umn.edu/agnic) چهار پایگاه اطلاعاتی دارد که بیش از 20 سال است که توسط کتابخانه جنگل‌داری جین آلبرشت تهیه و منتشر می‌شود. جنگل‌داران خواهان اطلاعاتی هستند که در پایگاه‌های اطلاعاتی بزرگ کشاورزی و علوم اجتماعی جنگل‌داری پنهان شده باشد نیستند بلکه در پی اطلاعاتی هستند که شامل طرح‌های جدید، احداث و نگهداری، حفاظت و گسترش جنگل‌های استوایی و پایگاه‌های اطلاعاتی جنگل‌داری شهری هستند، می‌باشند. کشاورزی و اقتصاد کاربردی مرکز اطلاعات شبکهء کشاورزی (agecon.lib.umn.edu/agnic.endex.html) منابع قابل بررسی به صورت متن کامل از طریق بخش‌های دانشگاهی علمی-کاربردی در سطح کشور در اختیار همگان قرار می‌دهد. اطلاعات کشاورزی و اقتصاد کاربردی از طرف انجمن اقتصادی-کشاورزی خدمات پژوهش اقتصادی و موءسسه کشاورزی آمریکا حمایت می‌شود. این ابتکار پاتریشیا رودکویچ، کتابدار کشاورزی و اقتصاد کاربردی است. اقتصاددان‌ها به صورت معمول به کار روی مسائل تحقیقی روز تأکید دارند.
خدمات مرجع پیوسته در حوزه‌های موضوعی خاص جزو سایت موضوعی مرکز اطلاعات شبکهء کشاورزی در نظر گرفته شده است. این سایت‌ها شامل دستیابی به منابع الکترونیکی موجود از مجموعه‌ها و پیوندها به دیگر منابع مربوط موجود در اینترنت را فراهم می‌آورد. بسیاری سایت‌ها استفاده مکرر از منابع پیشنهاد شده و پاسخ‌های مکرر به پرسشهای مکرر را مشخص می‌کنند.
و این منابع باید اگرنه برای همه، بلکه حداقل برای اکثر سئوالات کاربران پاسخ فراهم نماید. اگر سئوالاتی بی‌جواب بمانند، کتابدار شخصاً می‌تواند برای دستیابی به اطلاعات مورد نیاز یاری نماید.
تفاوت بین خدمات میز مرجع پیوسته و سنتی همیشه در وهله اول مشخص نمی‌شود بلکه به مرور این تفاوت آشکار می‌گردد. خدمات مرجع پیوسته مستلزم کار و تنظیم آن از سوی کتابدار است. هیچ فرصتی برای ایراد گرفتن‌ها در مورد صدای مشتری یا طرح سئوالات کنجکاوانه او وجود ندارد. بنابراین کتابدار به تنهایی در مورد اینکه چه میزان اطلاعات مورد نیاز است تصمیم می‌گیرد. چون سرعت در این محیط ارزشمند است، کتابدار ضرورت پاسخ‌گویی کامل و سریع را درک می‌کند، هر چند که نوشتن یک پاسخ کتبی نسبت به یک پاسخ شفاهی مستلزم زمان و تلاش بیشتری است. شاید بتوان گفت که این اختلاف چشمگیر از ماهیت ناشناخته تقاضاها ناشی می‌شود. تا زمانی که سایت اطلاعات مربوط به کاربر را جمع‌آوری می‌کند، کتابدار موقعیتی برای درک تقاضای مورد درخواست ندارد. بازخورد سودمندی پاسخ حداقل خدمات پیوسته برابر با خدمات مرجع سنتی (قدم زدن و تلفن کردن) است.
یک ساختار مناسب و سازمان‌یافته از منابعی که به دقت انتخاب شده باشد برای کاربران این اطمینان خاطر را ایجاد می‌کند که می‌توان به سهولت اطلاعات مورد نیاز را مشخص و اطلاعات اضافه را از آن حذف کرد. توسعه وب سایت و مرجع پیوسته وقت‌گیر بوده و هزینهء نگهداری آن بسیار بالاست. به دلیل محدودیت‌های زمانی، روند کار مرجع به نحو شگفت‌انگیزی از اطلاعات میز مرجع به سوی توسعهء خدمات مرجع وب مدار در حال تغییر است. کاربران شبکهء جهانی وب انتظار خدمات بیست و چهار ساعته و هفت روز در هفته را دارند. جالب این که بسیاری از سئوالات جنبهء تمجید از پایگاه‌های اطلاعاتی داشته یا پیشنهاد در زمینهء ایجاد پیوندهای جدید یا توصیه‌هایی در جهت اصلاح فرمت آن هستند. عامل مهمی که باید در زمان تجسم یک وب سایت در نظر گرفت پیش‌بینی پوشش بیشترین سطح ممکن کاربران است. ایجاد سطوحی از منابع روشی است که باعث می‌شود سطح وسیعی از درخواست‌های کاربران را در خود جای دهد.
پیش‌بینی وسیع‌ترین سطح کاربران چشم‌انداز جدیدی برای بسیاری از کتابخانه‌های اهدا زمین است. هر چند با تأکید مجددی که در هیئت امدادی دانشگاه مینه سوتا به عمل آمد وجود سطح وسیع کاربران اهداف خاص موءسسه را تأمین می‌کنند. دانشگاه به طور جدی مشارکت با بخش‌های تجاری، صنعتی، دانشجویان دوره لیسانس، جامعه روستایی، تحصیلات گروه‌های خاص و برنامه‌های پژوهشی بین‌المللی را شروع کرده است.
دانشجویان و اساتیدی که در این راستا کار می‌کنند در سراسر جهان پراکنده‌اند
گسترش مجموعه مرجع مجازی
دانشگاه ایالتی واشنگتن روی درختان میوه به عنوان موضوع اصلی کشاورزی تأکید دارد. ایالت واشنگتن یکی از تولیدکنندگان بزرگ درختان میوه است، که 47% محصول کل سالانه سیب و گیلاس و 42% محصول گلابی آمریکا را فراهم می‌کند. دانشگاه ایالتی واشنگتن چندین سایت ترویجی در ارتباط با درختان میوه و انتشارات متعددی از محصولات بر پایه یکسال دارد. با تکیه بر چنین جایگاه محکمی، دانشگاه ایالتی واشنگتن توسعهء سایت مرکز اطلاعات شبکهء کشاورزی در زمینهء درختان میوه را به عهده گرفت.
اگر پوشش موضوعی یک سایت مرکز اطلاعات شبکه کشاورزی خاص باشد، بدون تردید مخاطبین موردنظر که شامل عموم مردم، جامعه دانشگاهی، تجاری و ادارات دولتی می‌باشد بسیار وسیع جلوه می‌کنند. دلایل محکمی برای گسترش مجموعه مرجع به منظور خدمت به گروه‌های مختلف وجود دارد. می‌توان به طور قانونی یکسری پیوندهای موردنظر دانشگاه ایالتی واشنگتن را از سایت محبوب علوم در جهان که مخصوص بچه‌هاست ایجاد و انتشارات ترویجی با شاخص‌های اقتصادی و دولت فدرال را برای کنترل مهاجرت کارگران مزارع فراهم آورد. قسمت ذیل درباره تلاش‌های ما برای ساخت مجموعه مرجع الکترونیکی در زمینهء درختان میوه برای خدمت به مشتریان گوناگون بحث می‌کند.
اهداف
سه مورد از اهداف مرکز اطلاعات شبکه کشاورزی به تأمین اطلاعات مرجع اختصاص دارد که عبارتند از:
• شناخت و ارزیابی مجموعه عظیم اطلاعات و منابع الکترونیکی
• سهولت دستیابی به این مجموعه
• امکان دسترسی به متخصصین این حوزه و اطلاعات مرجع پیوسته
گسترش مجموعه با توجه به سایت
گسترش مجموعهء سنتی اساس گسترش و توسعهء مجموعه خدمات پیوسته است. ابزارها تغییر کرده‌اند، اما مفاهیم ثابت مانده‌اند. کتابداران با تعیین موقعیت، ارزیابی و دستیابی منابع به ارزش آن می‌افزایند. این روند فزاینده چنین است:
• مرجع
• منابع مرجع
• منابع مرجع الکترونیکی
• منابع مرجع الکترونیکی پیوسته
هم اکنون بررسی و بازدید سایت‌های چند کتابخانه به صورت رایگان در ازای وجه قابل دسترسی هستند. از این مجموعه می‌توان به "بررسی‌های اینترنتی" در بخش اخبار کتابخانه‌های پژوهشی دانشگاه، یا"پایگاه اطلاعاتی" در مرجع و سرویس‌های سه ماهه کاربران و انتخاب‌هایی که رسانه‌های الکترونیکی و چاپ را یکپارچه می‌کند اشاره کرد. ژورنال‌های تخصصی موضوعی با شکل چاپی در بررسی با منابع الکترونیکی کندتر پیش رفته‌اند. ما هنوز در حال یافتن ژورنال‌هایی هستیم که به طور منظم وب سایت‌ها را بررسی می‌کنند. در نتیجه کتابداران ما باید سایت‌های مختلف را جستجو و ارزیابی کنند.
پس فرق بین انتخاب ابزار الکترونیکی برای کاربران مرجع مجازی و استفاده درون سازمانی در پاسخ گویی به سئوالات مرجع مجازی چیست؟ یک گزارش ساده می‌گوید: آیا کاربر می‌تواند به ابزار خاصی دسترسی پیدا کند؟ آیا نیاز به مجوز هست؟ آیا محدودیت‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری وجود دارد؟ انتخاب کننده باید علاوه بر ارزیابی معمول اختیارات، وقت‌شناسی، قابلیت اطمینان، قابلیت استفاده، عمق، وسعت و غیره این مسائل را نیز در نظر بگیرد.
آیا وب سایت به راحتی قابل جستجو است؟ آیا نتایج دقیق و یکپارچه هستند؟ آیا کاربر می‌تواند به راحتی از سایت خارج شود؟ سایت‌های موءسسه می‌تواند در این تصمیم‌گیری‌ها موءثر باشد.
جستجوی منابع مجازی مستلزم جهانی اندیشیدن است. کتابدار نمی‌تواند به چند منابع بررسی یا کارگزار مصوب کتابی اعتماد کند. جایگزینی فعال برای جستجوی منابع وجود ندارد، و این به معنای صرف دقت در خدمات مرجع پیوسته و تلاش برای یافتن استراتژی‌های مختلف در موتورهای کاوش متعدد است. یک موضوع مورد تحقیق در هر یک از موتورهای کاوش Askjeeves, Google و Altavista نتایج بسیار متفاوتی به دست می‌دهد. به عنوان مثال اخیراً تحقیقی در مورد "Yellowstone Science" داشتم یک دوجین موتور کاوش در مورد گزارش‌های مربوط به موضوع با عنوان: "Greater Yellow Stone Ecosystem" بررسی کردم. بازیابی کل و استفاده واقعی 100 یافته اول از هر همپوشانی کمتر از 20% بود. در ارائه خدمات مرجع مجازی و مجموعه‌ها، کتابداران باید خوب از بد را از هم تفکیک کنند. آموزشگاه من در ویسکونزین، با پذیرفتن شعار "تعویض و پاکسازی بی‌باکانه" که موجب توسعهء مجموعه، خصوصاً در مقابل سیل منابع الکترونیکی موجود است. آنها باید چندتایی از میان تعدادی زیاد را انتخاب و آنها را قابل دسترسی سازند.
این جایی است که شما باید مثل یک علامت ضربدر بین خانم مانرز حسابدار و یک وکیل قرار بگیرید. وقتی که منابعی را که باید به سایت مرجع مجازی خودتان اضافه کنید، معین کردید، زمانی است که باید بدانید که مجاز به پیوند هر چیزی نیستند. شما باید اطمینان دهید که از اینترنت استفاده نادرست نمی‌کنید، اگر متوجه شدید که سایتی سایت مجاز نیست، احترام حرفه‌ای ایجاب می‌کند که با تهیه کننده آن تماس گرفته و اجازه ارتباط با سایت خودتان را بگیرید. اخیراً یک آگهی تبلیغاتی در ارتباط با یک منبع بسیار جالب توجه از طرف انستیتو همسایه، دانشگاه آیداهو، به صورت چاپی CD-ROM (صفحه نوری) به دستم رسید. از آنجا که دانشگاه ایالتی واشنگتن شامل چند دانشگاه، ایستگاه‌های تحقیقاتی و چندین درجه تحصیلی است، من موظف شدم تا مجوز نصب CD-ROM را روز سِروِر خودمان به منظور استفاده تمام گروه‌های مشتریان بگیرم. به من گفتند که کاملاً مجازم وب سایت آنها را در
فهرست پیوسته خودمان وارد کنم، به این ترتیب کاربران می‌توانند بدون هیچ هزینه‌ای و در هر زمانی به اطلاعات جدید و روزآمد دسترسی داشته باشند و صد البته که این بهترین سناریو بود. سایت‌های مستقل ایجاد شده از طرف موءسسات دانشگاهی، آژانس‌های دولتی، بنگاه‌های فروش محصولات تولیدی، بنگاه‌های فروش اطلاعات-کتابشناختی، اقتصادی و آماری، از کتابخانه‌هایی که می‌خواهند به صورت انفرادی یا در سطح جهانی پیوندهایی به سایت‌های آنها ایجاد کنند استقبال نمی‌کنند. و اگر بخواهیم چنین سایت‌هایی را به مجموعه مرجع مجازی خود اضافه کنید باید برای گرفتن مجوز با آنها وارد مذاکره شوید چه این سایت مجموعه عظیم و گسترده‌ای مثل مرکز اطلاعات شبکه کشاورزی باشد یا یک مجموعه مرجع محلی خودتان. آیا مجوزی که می‌خواهید امکان دسترسی به کاربر توزیعی را فراهم می‌کند؟ یا می‌توانید با مجوز تک ایستگاهی برای پاسخ‌گویی به سئوالات مرجع از آن استفاده کنید کار کنید؟ به همین دلیل است که مجوزگیری و مشاره حقوقی بخش‌های مهمی از گسترش مجموعه جدید و مستلزم توجه خاص می‌باشد.
فهرست‌نویسی
سازماندهی یک مجموعه مرجع مجاری به شاخه‌های فرعی به یک مفهوم به معنای فهرست‌نویسی درونی می‌باشد. چنانچه قصد دارید براث سایت‌تان موتور کاوش فراهم کنید باید مطمئن شوید که اجازه کاوش در مورد موءلف، ناشر، موضوع و کلیدواژه‌های اطلاعاتی به همان نسبت عنوان وجود دارد. مشکلات واقعی وقتی ظاهر می‌شود که کتابداران منابع الکترونیکی داخل و خارج از سایت را در فهرست کتابخانه خود وارد می‌کنند. همه کتابداران را می‌توان به نوعی کتابدار مرجع دانست. ما همه در بازیابی منابع سریع و خوب هستیم و دیگران را نیز در این بازیابی کمک می‌کنیم. و عموماً مایلیم که این بازیابی حتی‌الامکان ساده و روان باشد. بنابراین نه تنها سایت‌ها را انتخاب کرده و به نتیجه می‌رسیم بلکه به همان خوبی نیز فهرست‌نویسی می‌کنیم. وقتی به یک نمایه پیوسته یا به CD-ROM یا مجله الکترونیکی دسترسی پیدا می‌کنیم، انتظار داریم که منابع در فهرست‌های ما منعکس شود. اما در مورد منابعی که به صورت سایت آزاد هستند چه؟ ایا آن هم به فهرست اضافه می‌شود؟
چه کسی مسئول بررسی کار پیوندهاست یا در صورت قطع شدن دوباره آنها را برقرار می‌کند. اگر محصول چاپی قبلی به صورت الکترونیکی قابل دسترسی نباشد چه؟ آیا به سوابق قبلی خود در تماس هستید، یا این که منتظر نمونه جدیدی از کتابخانه کنگره می‌مانید، یا خودتان یک نمونه جدید ایجاد می‌کنید یا این که منبع را در فهرست جداگانه منابع الکترونیکی قرار می‌دهید؟ اگر خواستار یک مجموعه مرجع مجازی قوی و کارآمد هستید، لازم است در مورد این مسائل بحث و به یک سیاست واحد برسید که در غیر این صورت با سئوالاتی که جنبهء شخصی دارند غرق خواهید شد و فهرست شما نه یکدست و نه مفید خواهد بود.
توسعه مجموعه برای خدمات
خدمات مرجع برای حرفه ما چندان ضروری است که اغلب فراموش می‌کنیم تغییرات آن به چه صورت بوده و تفاوت آن از بخشی به بخش دیگر به چه شکل است. در دانشکده، کلاس‌هایی در مورد نحوهء استفاده منابع مرجع تشکیل می‌دهیم، احتمالاً با افرادی در تورهای مباحثاتی برخورد کرده‌ایم که باید به سئوالاتشان پاسخ می‌گفتیم و احتمالاً به آنها شماره تماس یا اطلاعات تحویل مدرک برای پیگیری از طرف خودشان داده‌ایم. معمولاً در یک کتابخانه تجاری، کتابداران اطلاعات مورد نیاز را پیدا کرده، مدارک را یافته و رئوس مطالب را برای هماهنگی با بسته موردنظر ایجاد می‌کنند. برای پشتیبانی خدمات اضافی، مجموعه مرجع می‌تواند پاسخگوی نیازهای کاربران باشد اما در مورد مجموعه مرجعی که از سرویس‌های مرجع مجازی پشتیبانی می‌کنند چه؟
لازم است دو حوزهء اصلی در نظر گرفته شود: منابعی برای کتابدار جهت پاسخ‌گویی به سئوالات مرجع مجازی و منابعی برای کاربر مجازی. اخیراً یک سئوال مرجع از طریق پست الکترونیکی دریافت کردم که اطلاعاتی در مورد سه سندرم پزشکی می‌خواست که املای دو تای آنها غلط بود که اگر این سئوال به صورت حضوری بود مجبور بودم کاربر را به محیط مرجع پزشکی مربوطه برده، طرز کار با فرهنگ‌ها و دایرﺓالمعارف‌ها را به او نشان داده در نهایت به املای صحیح کلمات می‌رسیدیم. در حالی که برای یک کاربر مجازی نمی‌توانم چنین کاری کنم و
نه قادرم برای آنها منابع پزشکی خاصی را توصیه کنم. نتیجه این که به سئوال در مورد هر سندرم با توضیح‌های کوتاهی که از یک فرهنگ پزشکی چاپی به دست آورده بودم، پاسخ دادم، پیشنهاد کردم تا از طریق مجموعه کتابخانه محلی کنترل شود و سپس کاوش وبی در مورد سایت‌های قابل اطمینان انجام دادم.
سطح اطلاعات کلینیک مایو را برای سئوالات مناسب دیدم و آن را نیز جزو آدرس‌های اینترنتی برای کاربر فرستادم.
نتیجه
قرار گرفتن در حرفه اطلاع‌رسانی در "عصر اطلاعات" بسیار جالب توجه، هیجان‌انگیز و حساس است. ما هر روزه در حال بازیابی خدمات مرجع و مجموعه‌ها هستیم. واقعیت مجازی به سرعت تبدیل به واقعیت آشکار می‌شوند و مجموعه‌های مرجع مجازی ابزار اصلی هر خدمات مرجع می‌شوند. عملیات گسترش مجموعه برای به نتیجه رسیدن باید هم سایت‌های مرجع و هم خدمات مرجع و به همان نسبت نیز کتابداران مرجع را در محاسبات خود منظور کنند
نقش فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات در تسریع فرآیند توسعه کشاورزی; ملاحظه‌ها و محدویت‌ها
چکیده
پیچیدگی تحولات و متغیرهای انسانی و غیرمنتظره بودن عوامل محیطی واقتصاد جهانی تاثیرگذار بر فعالیت‌های کشاورزی از یکسو، و اهمیت راهبردی امنیت غذایی‌و مقابله با فقر از سوی دیگر، «توسعه کشاورزی» را با چالش‌های عمیق و گسترده‌ای روبه‌روکرده است. روند فزاینده جهانی‌شدن تجارت محصولات کشاورزی و رقابت گسترده در این‌زمینه که چارچوب معادلات بازار را دگرگون ساخته است، تمامی اجزای «صنعت کشاورزی»را دستخوش تحولات اساسی و ساختاری خواهد کرد. تاثیر عوامل زیست‌محیطی و تغییرات‌آب و هوایی نیز که تحولات اساسی را در کشاورزی ایجاد کرده‌اند، در آینده نزدیک به طورحتمی بیشترین تأثیر مخرب خود را بر فعالیت‌های کشاورزی خواهد گذاشت. با عنایت به‌دو مؤلفه فوق‌الذکر، در دهه آینده سیاست‌گذاران و پژوهشگران عرصه کشاورزی، به رغم‌عدم آمادگی، با چالش‌های فزاینده و غیرقابل پیش‌بینی روبه‌رو خواهند بود.
افزایش توان و آمادگی سیاست‌گذاران، پژوهشگران و دست‌اندرکاران بخش کشاورزی برای درک پیچیدگی‌های فزاینده و ارائه راه‌حل‌های راهبردی نیازمند شناختی «عالمانه» و«به‌هنگام» از رویدادهای جهانی و دیدگاه‌های نظری دیگر صاحب‌نظران است. هم‌چنان‌که‌سرعت چشمگیر روند جهانی‌شدن، در عرصه بازار یک چالش جدی برای بهره‌برداران بخش کشاورزی است. جهانی‌شدن در عرصه اطلاعات و اطلاع‌رسانی نیز یک فرصت طلایی برای‌پژوهشگران و یاست‌گذاران به‌منظور کسب آمادگی وپاسخ‌گویی به چالش‌های فوق‌الذکرفراهم نموده‌است.
اطلاعات در عرصه کشاورزی و توسعه روستایی نه تنها به عنوان یکی از اصلی‌ترین‌نهاده‌ها و سرمایه‌ها تلقی می‌گردد، بلکه کاراترین «عامل ارتقای بازده» و اثربخشی دیگر منابع‌تولید و توسعه به شمار می‌آید. فن‌آوری اطلاعات به عنوان بسترساز اطلاع‌رسانی شاید بزرگ‌ترین فرصت برای پژوهشگران و سیاست‌گذاران بخش کشاورزی محسوب شود.بهره‌برداری از این «فرصت» که نیازمند ابزار، دانش و مهارت است، در شرایط کنونی کشور ما یکی از اساسی‌ترین ضرورت‌هاست.
هدف اصلی از این مقاله بررسی و ارزیابی توانایی‌ها و آمادگی‌های ایران در حرکت به‌سوی جامعه اطلاعاتی در بخش کشاورزی و توسعه روستایی است. این مقاله طرح استقرارشبکه نظام دانش و اطلاعات کشاورزی موسوم به پنداک‌پ را تشریح می‌کند که بمنظوربهره‌گیری از فن‌آوری اطلاعات (سخت‌افزاری و نرم‌افزاری) در فرآیند توسعه کشاورزی وروستایی از سوی نویسنده ارائه گردیده و در حال اجراست. محورهایی که در این مقاله دنبال‌خواهند شد به این شرح هستند:
- اهمیت فن‌آوری اطلاعات) (Information Thechnology در تحول نظام دانش کشاورزی
- Agricultural Knowledge and Information System – AKIS))
نقش فن‌آوری اطلاعات در تسریع فرآیند توسعه کشاورزی شامل:
الف. نقش فن‌آوری اطلاعات در افزایش بازده زیستی تولید;
ب. نقش فن‌آوری اطلاعات در افزایش بازده اقتصادی تولید.
- ملاحظه‌ها و محدودیت‌های کاربرد فن‌آوری اطلاعات در توسعه کشاورزی وروستایی
- ارائه چارچوب و فرایند اجرایی طرح استقرار شبکه نظام دانش و اطلاعات کشاورزی(نداک) بمنظور بهره‌گیری از فن‌آوری اطلاعات.
واژه‌های کلیدی: 1. فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات; و 2. نظام دانش واطلاعات کشاورزی
مقدمه
فن‌آوری‌های ارتباطات و اطلاعات (information communication technologies) از جدیدترین دستاوردهای علمی بشری‌اند که به‌نظر می‌رسد توانایی‌ها و قابلیت‌های بسیاری را به جامعه انسانی عرضه نموده‌اند و انتظارمی‌رود بتوانند در رفع مشکلات موجود جامعه بشری مفید و موثر باشند. بسیاری در سراسرجهان بر این عقیده‌اند که تسریع و تعدیل در فرآیند تبادل دانش و اطلاعات از طریق‌فن‌آوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی نقش بسیار کلیدی در دستیابی به توسعه منابع انسانی و توسعه پایدار ایفا خواهند نمود و جامعه مبتنی بر دانش و اطلاعات، به عنوان الگوی توسعه پایدار شناخته می‌شود
.( P.V. Unnikrishnan& E.M. Sreedharan, 2001, Information CommunicationTechnologies)
در آستانه هزاره سوم، هنوز توسعه پایدار، امنیت
غذایی و مسائل وابسته به آن مهم‌ترین‌چالش‌های جهانی محسوب می‌شوند که پاسخی امیدوارکننده به آنها داده نشده است ونوآوری‌های فن‌شناختی در عرصه اطلاعات می‌بایست به‌کار گرفته شوند تا بتوانند در این‌عرصه‌ها نیز اثربخشی و کارایی مطلوب داشته باشند.
در این مقاله ضمن بررسی مختصر مهم‌ترین چالش‌ها و مسائل جهانی و ملی توسعه‌کشاورزی و روستایی، سعی شده است تا جایگاه مدیریت دانش و اطلاعات به‌عنوان یک‌فرصت در مواجهه با این مسائل تبیین شود. همچنین قابلیت‌هایی که فن‌آوری‌های اطلاعاتی وارتباطی می‌توانند به برنامه‌های توسعه کشاورزی و روستایی ببخشند و راه‌حل‌های موجودبرای افزایش کارایی بخش کشاورزی و نحوه کاربرد این فن‌آوری‌ها نیز مورد بحث قرارگرفته‌اند. در این زمینه، ضمن ارائه برخی تجربه‌های عملی کشورهای در حال توسعه در موردکاربرد فن‌آوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی، چهارچوب‌های مفهومی و ساختاری طرح شبکه‌نظام دانش و اطلاعات کشاورزی (نداک) که جهت اجرا در قالب طرح تکفا توسط نگارنده درسطح وزارت جهاد کشاورزی ارائه شده و در مراحل مقدماتی اجراست، نیز آورده شده‌است.
چالش‌های بخش کشاورزی در آستانه هزاره سوم
توسعه کشاورزی از مهم‌ترین اولویت‌ها در برنامه‌های توسعه ملی کشورهای در حال توسعه محسوب می‌شود. علی رغم چندین دهه فعالیت‌های گوناگون در این زمینه، اختلاف بین‌کشورهای در حال توسعه و توسعه‌نیافته به جز موارد معدود، بیشتر شده است. از سوی دیگر،حتی در درون کشورهای توسعه‌یافته نیز ناهمگنی در زمینه رفاه و درآمد و ابعاد گوناگون‌پیشرفت وجود دارد و حاشیه‌نشینی یک معضل اساسی محسوب می‌شود. اعمال سیاست‌های‌مبتنی بر رشد اقتصادی، نوسازی صنعتی، انتقال فن‌آوری، تاکید بر افزایش تولید و صادرات‌منجر به پیامدهای منفی اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی و به‌طورکلی ناپایداری بخش‌کشاورزی در بسیاری از کشورها گردیده‌اند. رشد فزاینده واردات موادغذایی در اغلب کشورهای جهان سوم ابعادی نگران‌کننده پیدا کرده است. با مطالعه این شرایط عمده‌ترین چالش‌هایی را مطرح می‌سازیم که بخش کشاورزی را در حال حاضر و در آینده تحت تاثیر قرار می‌دهند:
جهانی‌شدن اقتصاد و نظام‌های تولید
جهانی‌شدن و گستردگی وابستگی‌های اقتصادی در سراسر جهان باعث شده است که‌تصمیم‌گیری فعالیت‌های زراعی نه تنها در سطح ملی، بلکه حتی در سطح یک مزرعه نیز متاثراز تحولات و تغییرات اقتصاد جهانی و روندهای آن باشد. این مسئله فشار زیادی به مجموعه‌بخش کشاورزی (اعم از سیاست‌گذاران، محققان، کارکنان ترویج و توسعه و بهره‌برداران) وارد می‌کند و حجم قابل توجهی از منابع موجود را به خود اختصاص می‌دهد. علاوه براقتصاد، نظام‌های تولید نیز به مقدار زیادی متاثر از پدیده جهانی‌شدن هستند. الگوها، روش‌هاو استانداردهای کیفی و کمی، همگی در معیار وسیعی مورد سنجش قرار می‌گیرند و تقاضا و کشش بازار براساس آنها تعیین می‌شود و تولیدکنندگان نیز می‌بایست به نحوی در این‌چهارچوب‌های پویا فعالیت نمایند. با توجه به روند متغیر این الگوها، نظام‌های تولیدی‌کشاورزی لزوما می‌بایست انعطاف‌پذیری زیادی جهت تطبیق و پذیرش آنها داشته باشند. ازسوی دیگر، پدیده جهانی‌شدن فرصت‌هایی را نیز در اختیار بخش کشاورزی قرار می‌دهد که‌دریافت و استفاده از آنها جهت پایداری در رقابت‌های حال و آینده ضروری‌اند.
فرسایش منابع پایه و بحران‌های زیست محیطی
گذشته از صدمه‌های ناشی از تخریب محیط زیست بر حیات انسانی، از دیگر پیامدهای‌ناشی از تخریب منابع طبیعی در اثر بکارگیری الگوهای نامناسب تولیدی، می‌توان به‌ناپایداری نظام‌های تولید و بهره‌برداری کشاورزی و از بین رفتن منابع پایه و در نتیجه تحدیدامکانات تولیدی اشاره نمود. در این شرایط، از طرفی منابع اولیه و پایه تحت فشارند تا هدف‌حداکثر تولید محقق گردند و از طرفی، دولت‌ها و دستگاه‌های سیاست‌گذار مصمم هستند تانظام بهره‌برداری را به سمت توسعه پایدار و تولید بهینه سوق دهند و این امر مستلزم پیامدهایی چون کم‌شدن مقطعی درآمد، استفاده از دانش و فن‌آوری‌های پیچیده‌تر و پیشرفته‌تر و افزایش سطح دانش تولیدکنندگان است. همچنین، محصولات کشاورزی تولیدشده در کشاورزی مدرن مبتنی بر روش‌های انقلاب سبز، منشاء بسیاری از مشکلات برای سلامتی انسان هستند که تداوم تولید به این شیوه را غیرممکن ساخته است. کاهش این‌بحران‌ها و مشکلات مستلزم سرمایه‌گذاری‌های بیشتر و اتخاذ رهیافت‌های نوینی از سوی‌بخش کشاورزی است.
فقر و امنیت غذایی
در آستانه هزاره سوم کماکان فقر غذایی اصلی‌ترین چالش مرتبط با بخش کشاورزی‌است. جمعیت رو به رشد جهان نیاز روزافزونی به غذا دارد. طبق برآوردها، جمعیت جهان درسال 2025 به حدود 8 میلیارد نفر می‌رسد، و هم‌اکنون نیز بیش از 800 میلیون نفر در سراسرجهان از گرسنگی مزمن، و حدود دو میلیارد نفر از سوءتغذیه رنج می‌برند. رفع نیازهای‌غذایی این جمعیت منجر به فشار روزافزون به منابع طبیعی پایه و نیز به نظام‌های کشاورزی درجهت افزایش هرچه بیشتر تولید می‌گردد. از طرفی نظام‌های تولیدی فعلی نیز پایدار نیستند ولذا بحران امنیت غذایی از مهم‌ترین چالش‌های بشری در آستانه هزاره جدید است.
فرصت‌های مقابله با بحران‌ها
اگرچه این چالش‌ها و بحران‌ها ، موانعی جدی در برابر توسعه محسوب می‌شوند، اماتحولات همه‌جانبه جهانی، فرصت‌ها و امکاناتی را نیز در اختیار قرار داده‌اند. فرصت‌های به‌وجود آمده در سایه تحولات علمی و فن شناختی در نیم قرن اخیر را می‌توان به عنوان فن‌آوری‌های به وجود آمده در ابزار و مواد، به توان و قدرت دست‌کاری انسان در مواد; ژن;و اطلاعات خلاصه نمود. در بخش اول می‌توان به فن‌آوری‌های مکانیکی، شیمیایی (شامل‌ماشین‌آلات، سموم، آفت کش‌ها و انواع مواد مغذی و کودها) اشاره کرد و در گروه دوم،فن‌آوری زیستی (بیوتکنولوژی) می‌تواند منشأ تحولات جدی در بهره‌وری تولید و بازده‌زیست شناسانه قرار گیرد. گروه سوم، شامل توانمندی انسان در مهندسی و مدیریت اطلاعات‌است که به فن آوری اطلاعات و ارتباطات مشهور است. بیشترین تأکید این مقاله در تشریح‌و توصیف نقش فن‌آوری ارتباطات به عنوان یک فرصت جهت مواجهه با چالش‌های نوین ومشکلات دیرینه بخش کشاورزی است.
یکی از مهم‌ترین ابزارها و فرصت‌های موجود،فن‌آوری‌های ارتباطی است که می‌تواند در پر کردن شکاف فزاینده اطلاعات، دانش و توسعه،نقشی اساسی ایفا نماید. فن‌آوری‌های مزبور ظرفیت‌های فراوانی برای کشورهای در حال‌توسعه جهت دستیابی به توسعه پایدار ایجاد نموده‌اند.
اختلاف توسعه‌یافتگی پدیده‌ای است که ابعاد گوناگونی دارد مانند اختلاف درآمدی،شکاف اطلاعاتی (موسوم به شکاف دیجیتال)، عدم دسترسی و محرومیت نسبی ، و به این‌ترتیب بین جوامع، مناطق و افراد، تمایز و شکاف ایجاد کرده است. فن‌آوری اطلاعات به‌علت نرخ بالای سرعت گسترش، هزینه نسبی پایین، قابلیت فراگیر و قابلیت ارتباطات دوسویه می‌تواند در رفع مشکلات ناشی از دانش و اطلاعات و نیز عدم دسترسی تاثیر قابل توجهی‌داشته باشد. گسترش روزافزون اینترنت و ارتباطات ماهواره‌ای این امکان را به وجود آورده‌است که نواحی روستایی دورافتاده نیز بتوانند با هزینه مناسبی در دسترس قرار گیرند. به این ترتیب، در جهت انجام فعالیت‌های توسعه که رسانش دانش و اطلاعات اساس آنها را تشکیل‌می‌دهند، زمینه مناسبی فراهم آورده شده است.
چالش‌های مذکور و بسیاری موانع دیگر لزوم اتخاذ راه‌کارهای گزینه‌ای در جهت افزایش‌کارایی و بهره‌وری و بهینه‌سازی فرآیندهای تولید کشاورزی و در مقیاس کلان، تحقق توسعه‌کشاورزی و روستایی را اجتناب‌ناپذیر کرده‌اند. امروز، با گذار از نگرش خطی و رفتارگرایانه نسبت به مقوله توسعه و دیدگاه سیستمی به نظام تولید کشاورزی به‌عنوان یک کل نگریسته‌می‌شود و با توجه به رشد نهاده‌ها و امکانات مورد نیاز و در راستای تحولات جهانی مرتبط،رشد فن‌آوری مفهوم جامع‌تری را، در قالب توسعه کمی و کیفی دانش و اطلاعات به عنوان محور فعالیت‌های توسعه، شامل گردیده است. در واقع، ارزش یافتن اطلاعات در کلیه فعالیت‌های اقتصادی، از جمله بخش کشاورزی به عنوان یک ابزار کارآمد به منظور تحقق‌اهداف تحقق‌نیافته عصر صنعتی تلقی می‌شود. به این لحاظ، در دیدگاه‌های نوین
فرآیند توسعه کشاورزی در قالب سیستمی به‌نام نظام دانش و اطلاعات کشاورزی تعریف و شناسایی‌می‌شود.
نظام دانش و اطلاعات کشاورزی، عامل توسعه کشاورزی
نظام دانش و اطلاعات کشاورزی (نداک) نظامی است که اجزای آن شامل مراکز ومجموعه‌های تولید، فرآیند (پردازش)، انتقال و کاربرد اطلاعات و دانش کشاورزی بوده واین اجزاء در جهت افزایش محتوای دانش بخش کشاورزی و در نهایت توسعه کشاورزی درتعامل و ارتباط هستند:
تولیدکنندگان اطلاعات (مانند مراکز پژوهشی، سیاست گذاری پردازش‌گران‌وانتقال‌دهندگان اطلاعات (مانندنهادهای ترویجی و سرویس‌های‌خدمات‌کشاورزی‌و روستایی); و کاربران اطلاعات (بهره‌برداران کشاورزی اجزا سه‌گانه مذکور در واقع عناصر اساسی هستند و به تناسب سطح پیشرفتگی بخش کشاورزی، خرده‌نظام‌ها، ساز و کارها و عناصر فراوان دیگر، در این نظام دخیل‌اند. با بررسی‌وضعیت نظام مذکور در کشورهای مختلف می‌توان دریافت که توسعه کشاورزی رابطه‌ای معنی‌دار و علت معلولی با توسعه‌یافتگی نظام مذکور دارد. از دیدگاه نظام دانش و اطلاعات،این موارد مهم‌ترین حوزه‌های فعالیت و در عین حال مشکلات توسعه کشاورزی و روستایی‌محسوب می‌شوند:
کارایی در تولید دانش و اطلاعات
دانش، مجموعه‌ای از اطلاعاتی است که به نحوی سازماندهی شده‌اند تا یادگیری را تحقق بخشند (Johnson,G.A. 1997, Undrestanding the Role of Data, Information,Knowledge and Wisdom in Site - Specific Management, Proc. North Cent.Weed Sci. Soc.52: 175. Invited Talk) و مشتمل بر اطلاعات، ارزش‌ها، تجربه‌ها و قواعد ذهنی‌است.( Saadan , Kamarudin,2001, Conceptual Framework for the Development ofKnowledge Management System in Agricultural Research and Development,Asia Pacific Advanced Network Conference , Malaysia) تولید دانش شامل‌تمام فعالیت‌هایی است که طی آن دانش در اثر تعامل فعال بین فرد و محیط او انجام می‌شود.در تولید دانش فعالیت‌ها و فرآیندهایی چون اکتساب، ابداع، تجزیه، ترکیب و غیره انجام‌می‌گیرند. دانش و اطلاعات موردنیاز بهره‌برداران در بخش کشاورزی را می‌توان به سه گروه‌طبقه‌بندی کرد:
الف. اطلاعات و دانش فنی که شامل اخبار و اطلاعات و دانش بکارگیری روش‌ها وابزار در مراحل مختلف تولید است و عموما برای کاربران و بهره‌برداران زراعی کاربرددارد
ب. اطلاعات مدیریتی، شامل اطلاعات مدیریتی، تصمیم‌سازی و سیاست‌های بخش که‌برای مدیران، مراکز دست‌اندرکار توسعه و برنامه‌ریزی دولتی و خصوصی کاربرد دارد
پ. اطلاعات اقتصادی، که مربوط به امور بازرگانی و تجاری چون قیمت‌ها، نوسان‌ها وروندهای آنها و صادرات و واردات است که برای کاربران زراعی، موسسه‌های تجاری،واسطه‌ها و مصرف‌کنندگان محصولات کشاورزی ارزشمند است.
کارآیی تولید دانش ناظر بر مواردی چون کیفیت دانش و اطلاعات تولیدی، قابلیت کاربردو سازماندهی آنها برای کاربرد توسط مخاطبان مختلف (مخاطب‌مداری) است و دانش واطلاعات مطلوب در کشاورزی نوعا قالب و محتوای مسئله محور هستند که به معنی محوریت‌مسائل و مشکلات واحد تولیدی و تولیدکننده است. کلیه موارد فوق می‌بایست در فرآیند تولید و تبدیل دانش مورد نظر قرار گیرند و سازوکارها و مجموعه‌های متولی تولید وپردازش دانش، نگرشی تخصصی نسبت به مقوله‌های مذکور داشته باشند.
دسترسی به اطلاعات و دانش
نابراب
دانلود مقاله کشاورزی دیجیتالی
